Temirçi: Emine Patalovanıñ hatıraları

11.10.201712:37

Patalova Emine Qırımda Aluşta rayonınıñ Temirçi köyünde 1932 senesi dünyağa keldi.

Emineniñ babası Hurtmolla Patalov edi. O ayvan – mal fermasında çalışa edi. Onıñ öz arabası bar edi. Emineniñ anası Sündüs, qomşu Şuma köyünden edi, amma o erte vefat etti. Oña terbiye beergen ögey anası Fatime Takoş, Temirçi köyünden edi.
темирчи эмине паталова

Hurtmolla ve Fatimeniñ aylesinde 5 bala bar edi (Lütfiye, Anife, Emin ve başqaları). Olarnıñ evleri Temirçi köyünde, aşaa maalede, aşa camisiniñ yanında yerleşe edi.

Evlerniñ yanında çeşme bar edi. Cenkke qadar Emine 3sınıf bitirip yetiştirdi, ondan soñ okkupatsiya, sürgünlik, ana – babasınıñ vefatı. Emine, tasil şayda alamadı. Temirçi mektebiniñ ocası olaraq Şevket Ahmanovnıñ babası çalışqan, o da doğma Temirçi köyünden edi, şimdi ise, Aluştada din merasimlerini keçire.

Cenk. 1941 – 1944 seneleri.

Qırımtatarlarnıñ milliy – territorial avtonomiyasında – Qırm ASSRinde, tek 19% teşkil ete ediler. Amma, er bir akimiyet basamağında biñlernen qırımtatarları tura edi, episi olıp 36 % teşkil ete ediler. Adetince, bütün idare etüv vazifelerinde tek kommunist qırımtatarlar ala ediler.

Dağlarda bir çoq qırımtatar köyleri yerleşe edi. Aynı bu köyler, partizanlarğa aş saqlama ve mahsulatlarnen temin etme yerleri edi. Emine hartana hatırlağanına köre, onıñ Osman emcesi ve oğlu Muzafar, köyniñ çetinde, qayalar arasında yaşay ediler. Partizanlar gece emcemni evine kele ediler. Kündüz ise, Emine ve başqa köylüler emcesiniñ evine aşayit taşıy ediler. Şimdi Qızıl Qobada Muzafarnıñ balları yaşay.

Emineniñ aqayi, Murtaza Seytveliyev de Temirçi köyünden edi. Aqayınıñ babası, Seytveli Ametov, kolhoz başı edi. Faşistler onı apis ettiler, Aluştağa polis idaresine alıp kettiler, soñradan qurşunğa tizdiler. Emine Aluştada polis idaresi ne yerde yerleşkenini bile edi ve anda çoq seferleri aş alıp kete edi.

Aqayınıñ ağasını Mustafanı da apis etip, göñülüler sırasına yazılmağa mecbur etken ediler.

İşğal devirinde ayat aynı öyle keçe edi. Faşistler çeşit milletlerden komunistlerni idam ete ediler. Qırımtatarı olsun, rus, ukrain, olar içün iç farq etmey edi. Bu şimdiki tarihçiler, qırımtatarlarğa faşistler başqa köznen baqa dep, aytmağa isteyler. Amma, faşistler qırımtatarlar komunistlerni qurşunğa tizgenlerini ve qırımtatarlarnı partizanlıqta iştirak etkenlerini, şovenist tarihçiler aytmay qaldıralar.

Cenk başlağanınen, bütün aqaylarnı arbiylikke aldılar, köylerde gençler qalmadı. Qalğan erkeklerni mecburiy işlerge, okop qazmağa yollay ediler. Emineniñ tatasını Almaniyağa yollamağa istey ediler. Amma onıñ yerini, men qaçıp olurım, dep babası aldı ve bir aydan qaytıp keldi.

Temirçi köyüni er vaqıt bombalay ediler, onıñ içün köy sakinleri mağazlarda saqlana ediler. Eger deñizden atsalar, evlerde camlar sına edi. Faşistler kerige çevirgenlerinde, Temirçiden daa 12 adamnı öldürip yetiştirdiler.

18 mayıs 1944 senesi – sürgünlik.

Yarımadanıñ faşistlerden arınmasından bir ay keçmeden, sovet akimiyeti, qırımtatarlarnı sürgünlikke oğrattı. Emine hartana hatırlağanına köre, onıñ babası saba erte, er vaqıt olğanı kibi, fermağa ketti, amma anda barıp yetmedi, yarı yoldan onı NKVD askerleri qaytardı ve o evke eki askernen birlikte qaytıp keldi. Saba saat 4-5ler edi. «Sizge 15 daqqa beremiz, şeyleriñizni toplañ ve evleriñizden çıqıñ», – dedi arbiyler. Olğan şeyge er kes şaşa edi. Silâlı adamlar köy sakinlerini ekige böldüler. Bir qısım adamlarnı köy klubı yanında topladılar, ekincisini ise, Emineniñ aylesi bulunğan qısmını, hastahane yanında. Yanlarında avtomatlarınen eki asker tura edi. Bir gece, olar açıq kök altında keçirdiler, yük maşnaları kelmelerini beklediler.

«Cenk vaqtında, bular, qaydan bu qadar maşna tapqan ekenler?», – dep soray menden Emine hartana.

Kiraz pişken edi. Babam ala da: «Aşañ, Qırım kirazını sonki sefer aşaysıñız».

Kelecek kün yük maşnaları keldi, epimizni yüklediler ve Aqmescitke alıp kettiler. Vokzalğa ketirip, vagonlarğa yüklediler.

«Sivaş yanından keçkende, babam: Qırımnen sağlıqlaşıñ, – dedi. Biz ballar, Sivaş ne olğanını da bilmey edik», – dep hatırlay Emine hartana.

Yolda tren toqtavlar ete edi. Melitopolde toqtadı, amma vagonlardan çıqmağa yasaq edi. Onıñ babası, vagonda başlıq ete edi. Er kez suv içmege istey edi, amma suv yoq edi. Babası Eminege ayta edi: «Sen er kezden kiçiksiñ, bar bir çaynik suv ketir». Emine quyuğa, suv almaq içün ketti, alıp olamadı, çaynikni quyuğa tüşürdi. O ağladı, o arada tren ketip başladı, babası onı elinden tartıp, trenge çıqarıp yetiştirdi. «Ne ağlaysıñ?, – dep soradı. –  Çaynik quyuğa tüştü», – dep cevap berdi Emine. «Er kes, susuzlıqtan yanğan edi, men ise, su ketirmedim», – dep hatırlay o.

Yolda adamlar öle edi, kimseni defn etmege care yoq edi, cesedlerni qaldırıp kete edik. Tizemniñ oğlı Server (1921 s.) de yolda öldü. Kimse onı def etmege yetiştirmedi, toqtağan yerimizde qaldırdıq. Afiye apa degen bir qadın, vagon içinde taptı. Doğğan apaynı başqalardan ayırmaq içün, Emine perde tutqanını hatırlay. Bu deşet künler edi. Olar yolda 18 kün bulundılar.

Emineniñ aylesi Yakkaut qasabasına tüştü, Kirov rayonı (1992 senesinden Beşarıq), Ferğana, Özbekistan. Kelgenlerinen, aqay – apay farq etmeden, olarnı hammamğa alıp kettiler. Yolda er kez bitledi. Raatlanmağa bermeyip, er kezni çalışmağa yollap başladılar. Emine pamuq fabrikasına tüştü. O 13 – 14 yaşlı qızçıq, tezyağa yetmey edi. Boyunı kötermek içün, ayaqları tübüne tahta qoya edi. Ballar yorğunlıqlarında tezyalar başında yuqlap qala ediler, özbekler olarnı öz tillerinde söge ediler. Böyleliknen, Emine fabrikada 40 yıl çalıştı.

Sürgünlikniñ birinci seneleri pek çoq adam vefat etti, çoqusı qartlar. Defn etmege bile adamlar tapılmay edi. 1944 – 45 seneleri, Emineniñ anası da, babası da vefat etti. Dört qardaş öksüz qaldı. Bugünki künde, bütün ayleden, tek Emine hartana ve onıñ tatası sağlar. Bir tatası Özbekistanda vefat etti. Üçü Qırımğa avdet oldı. Birisi Qırımda, Canköyde öldü.

Sürgünlik yerlerinde, Emine mektepke qatnamadı, çalışmaq kerek edi. Mahsus rejimde yaşay ediler, er ay komendaturağa imza atmağa barmaq kerek edi. Eger vaqtında imzağa barmasañ, ceza bere ediler, apis etmeleri mümkün edi.

Stalin ölgeninen rejim raatlap başladı. 1956 senesi, SSSR Yuqarı Şurasınıñ emiri çıqtı. Bu emirge binayen, qırımtatalarnı mahsus rejimden çıqardılar, polis nezaretinden azat ettiler, amma alınğan mülklerini qaytarıp bermediler ve Qırımğa qaytmağa yasaqları saqlana edi.

Qırımtatarlar, devlet siyasetinen razı degil ediler ve milliy areket iştirakçileri, Qırımğa avdet olmaları içün, balaban bir küreş teşkil ettiler.

Murtaza Seytveliyev milliy areketniñ faal iştirakçisi edi. Çoq zamanlar Ferğanağa, Bekir Osmanovğa bara edi. Bekirniñ safdaşı – Muhsim Osmanov, Murtazanıñ köydeşi edi. Muhsim Osmanovnıñ közleri ile olğan problemalarına baqmadan, o Moskva mitingleriniñ yolbaşçısı edi. Qırımğa qaytıp, Qarasuvbazarda yerleşti ve öz küreşini devam etti.

Murtaza fabrikada injener olaraq çalıştı. Onıñ ağası, fabrikda müdir müavini edi. Olar evlerinde milliy faaleriniñ toplaşuvlarını keçire ediler. Moskvağa onıñ kşyevi Muzafar Ramazanov bara edi. O da doğma Temirçiden edi. Sürgünlikte Beşarıqqa esasen Temirçi köy sakinleri ve üskütliler tüşken edi.

Emine hartananıñ hatıralarına köre, Yuriy Osmanov, faallerge vazifeler bere edi, NDKT haberleri ve vesiqaları qayda barıp yetmek kerek olğanını añlata edi.

Sovet devleti yıqılması arfesinde, milliy araket, qırımtatarlarnı vatanlarına avdetlerini teikil etti. Emine hartananıñ aylesi, Qırımğa 1998 senesi qaytıp keldi ve endi 25 yıldan berli Qarasuvbazar rayonınıñ Beş Aran (Novojılıvka) köyünde yaşay. Tuvğan Temirçi köyüne olar, şay da qaytmadılar.

Murtaza ise, Temirçige bardı ve köy şurasınıñreisine kirip: «Başta bu yerni menim babam elde ete edi», dedi. Murtaza Temirçiden arsa almağa istey edi. Oña ve qardaşı Safterge Kiryan degen yerden arsalar ayırdılar.

Beş Aranda çoq yalı boylu yaşay, Tuvahtan, Uskutten, Temmirçiden, Aluştadan. Olarnıñ hatıralarını men yazıp aldım.

25 yıl içinde, bu köyde yaşağan, doğma Qırımlı olğan, qartlar qalmadı demege mümkün. Emine hartana aytqanlarına köre, Beş Aranda onıñ bir qaç köydeşi bar edi – bu Sıdıhıye apa ve Acımurat ağa. Men mezarlıqqa bardım, baş taşlarınıñ fotolarını yaptım.

Emine hartananıñ Temirçi aqqında hatıraları.

Emine hartana er yıl, Temirçide olıp keçken köydeşler körüşivlerine barmağa tırışa. Beyiye hanım İlyasovanıñ iştiragi ile, bu yerde, er yıl köydeşler körüşivi keçirile. Elbetteki, er bir ayle bu körüşüv devamında 18 mayıs 1944 senesi tartıp alınğan evlerini ziyaret eteler. Şimdi bu evlerde yabancılar yaşay, Emine hartana aytqanına köre, bu adamlar, onı eviniñ azbarına, eski çoqraqtan suv almağa bile kirsetmeyler.

Emine hartananıñ aytqanlarına köre, evelleri, Temirçide, 3 maale bar edi: aşa maale, orta maale, şimdi o yerde köydeşler toplana ve yuqarı maale. Yuqarı ve aşa maalelerinde birer cami bar edi. Olarğa şayda ayta ediler – Yuqarı Cami ve Aşağı Cami. Aynı öylede, bu köyde, 1944 senesine qadar eki mezarlıq bar edi.

XIX asırnıñ soñunda, bir qayanıñ parçası köy üstüne tüşe, o zaman, köyni başqa yerge keçirmege qarar alalar ve keçireler. Biraz cenüpke, Hartana haya degen yerge keçirgen ediler. Emine hartana hatırlağanına köre, olar balalaıqta bu eski köy turğan yerge çoq bara ekenler. 1927 senesi ollıp keçken zelzele aqqında da bile edi. Deprem vaqtında köy halqı dağlarğa qaçqan edi. O zamanda qartlar olarğa yer kürresi boğanıñ boynuzları üstünde tura, dep añlatqan ediler.

Toponimiya: Emine hartana Temirçiniñ yanında yerleşken bir qaç yerlerniñ eski adlarını hatırlay edi. Hartana – Bala haya , şimdi bu qalege Yekaterina deyler. Amma o bu yerlerde bir vaqıt olmağan edi. Üç haya, Eski köy yanındaki yer. Mında bir çoq film çıqara ediler, ondan beraber «Kavkazskaya plennitsa». Endek degen yer, mında ballar dağ cilegini toplay ediler.

Yeşil ada – Eski köyniñ artındaki yer. Papaz hora ve Eski köya degen yerler de mında bar edi.

Naska – Temirçige kirgende bir yer, mında Emineniñ qartbabası, onıñ babasına topraq qaldırğan edi, babası ise, mında boğday saça edi.

Kiryan – qırımtatarlar içün topraqlar ayırılğan yer.

Poçta yolu – bu Temirçini Aqmescitnen bağlağan yol.

Emine hartana, 1778 senesi Temirçiden hristiyan olğan qırımtatarlar köçürülgenini bilmey edi. Men oña bu vaqiyalar aqqında biraz aytıp berdim. Emine hartana ise, 1944 senesine qadar, babası çalışqan fermağa penir yasamağa, yardımğa urumlar kelgenini aytıp berdi. Fermada ayvan – mal çoq edi. Olarnı episini sağa ediler, kelgen sütten ise, bir şeyler yapmaq kerek edi.

Adetler: Bala doğğan soñ, köy qadınları toplanıp «Meryem ana sofrasını» donate ediler.

Bayramlar: Temirçide Yılbaş bayramına evelden azırlanıp, ayvan kese ediler, köbete, fultu pişire ediler. Amma yañı yıl naratı olmay edi. Ballar quvana ve oynay ediler. Olar ayvan terilerini taqıp, ev evden yürip kolâdavat ete edeiler. Emineniñ tatası büyükçe olıp, başqa ballarnen beraber kolâdavatqa bara edi. Emine hartana bu kolâdkanı hatırlay:

«Camal, camal calpah,

Başna kiyis halpah,

Honşulardan, çıh da bah,

Bir bayın, bir eçkisi,

Eki bayın eki eçkisi…»

Qomşu Küçük özen köyünde yırlanğan kolâdkalarda romey sözleri bar edi. Susanna hanım, anası yırlağan kolâdkanı hatırladı:

«Kalanda, kurta,

Oşafların hurtle olsun,

Tuvarlarıñız sütlü olsun,

Emen direk, şam direk,

Mana kalanda kerek».

Ev saipleri çıqıp ballarğa tatlılıqlar bere ediler (armut, yüzüm hurusı).

Temirçi aşları: Musaha (bayıldıh) – qabaqtan, qartoptan ve et qıymasından pişirilgen aş. Aşır aş – aşır ayında yedi malzemeden pişirilgen aş. Baar otlarından (qıcıtqan, nane, çükündir yapraqları) , qartop qoşıp, baar şorbasını pişire ediler.

Qomşu köydeşler aqqında şaqalar: Er bir qomşu köyniñ öz lağabı bar edi. Meselâ, Şuma mışıh aşathanlar, Temirçide yaşağanlar ise, qışta bacadan boh athanlar, Tuvaqta yaşağanlarğa ise, mareler dey ediler, tercimede dost manasını bildire.

Çiçek ve ösümlikleriniñ adları: Ünpeka çiçegi – er alda lavanda, onpeka sözü Korbek köyünde de belli, mında o efir yağlarını azırlağan zavodqa ayta ediler.

Çiçinga – aşalğan krokus ösümligi.

Ballar çiçekler toplap güldesteler ete ediler. Drandafil – dağ patlaq çanağı (pion), Haranfil, ya da haranfil bot.

Tavşan çiçek – primula.

Kalentra – kiyik nane.

Nane – myata.

Tarah ot – ukrop.

Haşhacımışha – qoqulı lütserna.

Lapata – at şaveli.

Kiyik sarımsah.

Dağ çay – belki de zveroboy.

Yaylâ çay – mavı çiçekli ösümlik.

Hamkirez – dağ cilegi.

Terekler adları.

Haysi direk – abrikos.

Gögençulma – tern.

Ballar köy boyu yalınayaq yüre ediler, soñ tabanlarında tıkenek çıqara ediler. Dağğa barsalar, aç qalmay ediler, anda kiyik alma (acalma), kiyik armut (ahlap) çoq edi, olarnı aşay ediler. Tamırından saqız yapılğan ösümlik bar edi. Ballar qoy baqıp, onı çaynay ediler.

Subet devamında yazıp alınğan sözler:

Hınzır – duşman, igrenç adam.

Baş parmah .

Inge – kelin.

Seviniy – quvana.

Şaştıh.

Zelzele.

Top – top – gruppa.

Burup – burup – burıp kirsetmek.

Girey Bairov

İçtimaiy ağlarda FacebookVkontakteOdnoklassniki saifelerimizge, bunen beraber, Telegramda kanalımızğa qoşulıñız ve eñ aktual ve meraqlı malümatlardan haberdar oluñız. 

 

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET