Milletlerniñ öz qaderlerini tayin etmege aqları ve Qırımnı Rusiye terkibine kirmesi: halqara – uquqiy tarafları

03.11.201714:50

Qısqartılğan

2014 senesiniñ 16 mart künü referendum olıp keçti. Onıñ neticesi olaraq, Qırım sakinlerniñ çoqusı Rusiye terkibine kirmekni seçip aldı. Bu vaqiya Rusiye cemiyetiniñ pek quvandırdı, amma ecnebiy uquqçılar ve politologlar arasında bir çoq muzakereler peyda etti. Bir qaç alimler ise, Qırımnıñ Rusiye terkibine kirmesini, tek Ukraina qanunlarnı degilde, halqara qanunlarnı da boza. Çünki dünya cemiyeti ükümetlerniñ territorial birdemligini, milletlerniñ öz qaderlerni tayin etme printsiplerinden daa üstün türe.

Milletlerniñ öz qaderlerini tayin etmege aqları – halqara uquqnıñ belli ümdelerinden biridir. Birinci keresi bu ümde Birleşken Devletler Teşkilâtınıñ nizamnamesinde qayd etilgkendir. Bu ümde BDTniñ çalışma ğayelerini tain etkendir, yani milletlerniñ musaviy uquqlığı ve dostane munasebetlerni inkişaf ettirme esaslarıdır. İleride bu aqlar başqa bir sıra halqara – uquq vesiqalarında da qayd etilgen edi. Bu 1960 senesi, müstemleke memleketlerge mustaqillik berme deklaratsiyası., vatandaşlıq ve siyasiy aqlar berme vesiqalar ve paktlar kibi resmiy yazılardır. Milletlerniñ öz qaderlerini tayin etmege aqlarınıñ mündericesi medeniy, içtimayi ve iqtisadiy aqlarnı bildirgen Halqara paktında ve 16 dekabr1966 senesi tasdıqlanğan grajdanlıq ve siyasiy aqlarnı aks ettirgen Halqara pakta qayd etilgendir.

Bu vesiqalarğa köre, «bütün milletler öz qaderlerini tayin etmege aqları bar. Bu aqqa köre, er bir millet öz siyasiy statusını belgiley bile ve serbest şekilde medeniy, içtimayi, iqtisadiy inkişaf etmeleri mümkün… Bu pakta iştirak etken episi memleketler … Nizamnameniñ 184 qidesine köre, milletlerniñ öz qaderlerini tayin etme aqlarını ürmet etip, olarğa qol tutumaq kerekler». Böyleliknen,  milletlerniñ öz qaderlerini tayin etme aqları, olarnıñ öz – özlerini ve maiyetlerini añlamalarına, mustaqillik ve öz tillerinen qullanmağa aqları, siyasiy, içtimayi ve diger üriyetliklerge aqları bardır. 1970 senesi qabul etilgen halqara aqları aqqındaki Deklaratsiya da öz qaderini seçme aqqını beredir. Yani, bu milletnen serbest olaraq mustaqil devletni meydanğa ketirmek, mustaqil devletke serbest şekilde qoşulmaq, ya da onıñnen birleşmek, ya da tam başqa siyasiy statusnı qabul etmek demektir. Halqara ameliyatta ise, bu aq endi meydanda olğan devlet topraqları çerçevesinde, avtonomiya berme şeklinen keçirile. Devletten ayırılmaq aqqını ise, tek üç vaqiya neticesinde ola bile: müstemleke konstektinde, ecnebiy istilâ zamanında ve «pek ekstremal vaqıtlarda».

Milletlerniñ öz qaderini seçme aqqını halqara uquqnıñ esas printsiplerinden biri edi. Halqara aqlarnıñ diger esas printsiplerinden biri daa, devletlerniñ territorial ve siyasiy mustaqillikleri esasında, devletler teñligini saqlamaqtır. 1970 senesi qabul etilgen Deklaratsiyanı iza etmek içün, belli etilgen qanunlar biri birinen bağlı olğanını bilmek kerek. Ve, bunen bağlı sual peyda olması mümkün: mustaqil devlette yaşamağa istegen milletniñ öz qaderinii tain etme aqqı, şu devletniñ territorial birdemligini saqlap qaluvvınen yerine kele bilemi? Elbetteki, yoq. Çünki milletlerniñ öz qaderlerni tain etme aqqı ve devletniñ territorial birdemligini saqlap qalma añlamları arasında ziddiyet bardır, yani devletniñ territorial kölem ive şekli onıñ razılığı olmadan deñiştirilmez.

Uquq ilimi bir ve er kezge añlayışlı olğan milletlerniñ öz qaderlerini tain etme aqlarınıñ ve devletlerniñ territorial berdemligine olğan aqlarını belgilemedi. Amma 1970 senesi qabul etilgen Deklaratsiyada “tain etme aqqı», devletlerniñ territorial siñirlerini bozılmasına alıp kelmemek kerekligi yazılğan edi. Yuqarıda aytıp keçken aqiqatlardan soñ, böyle netice çıqara bilemiz, devletlerniñ territorial birdemlik printsipi, bu yerlerde yaşağan halqlarnıñ aq teñliklerini temin etmegen ve böyle milletlerniñ mustaqil şekilde öz qaderlerini tain etmege imkân bermegenler, mında işletilmemek kerek.

18 martta Qırım Cumhuriyeti Rusiyeniñ terkibine kirmek içün, halqara añlaşma qurdı. Bu qoşuluvğa qarşı çıqqanlar, böyle areketler yañlış ve Ukraina qanunlarını boza deyler. Kerçektende, Ukraina Konstitutsiyasınıñ 92 maddesine binayen, bu devletniñ bölünmesi tek onıñ qanunı neticesinde yapıla bile, qanun ise, bütün ukrain referendumından soñ çezilmesi mümkün (73 madde). Demek, 2014 senesiniñ 16 martında Qırımda keçirilgen referendumnı uquqıy, dep sayamaymız. Oña qarşı nevbetteki şeyni aytmağa mümkün. Bir de bir milletniñ öz qaderini tain etme istegi, şu devletniñ territorial birdemligi aqqında olğan qanunına ters kelecektir. Meselâ, Kosovo zıddiyeti. 2008 senesi keçirilgen referendumdan soñ, bir taraflama olaraq, Kosovanıñ mustaqilligi ilân etildi. Bu mustaqillik Sırbistannıñ konstetutsiyasına qarşı keledir. Amma Ğarb ükümetleri Kosovonıñ mustaqilligini tanıdı. Bugünki künde bunı 193 devletten 108 tanıdı.

2010 senesiniñ iyül ayında BDT Halqara mahkemesi, Sırbistannıñ Kosovoğa qarşı bergen arizasını baqıp, Kosovonıñ bir taraflama şekilde mustaqilligini ilân etmesi, halqara uquqqa ters kelmey. Bu vaqıtta, mahkeme bu deklaratsiyanıñ Sırbistan konstitutsiyasına uğanını, ya da uymağanını baqqmadı bile. Bu sebepnen Mahkemeniñ nevbetteki neticesi meraqlıdır: “Mahkemeni, mustaqillik aqqında  deklaratsiya, bir de bir içki uquqlarğa uyğanı, ya da uymamağanını baqmağa bermediler, halqara qanunlarğa uyıp – uymamağanını tainlenmesini istediler. Mahkeme bu sualge halqara aqlarnı talil etmeknen cevap bere bile, ve bu işte oña devletniñ içki qanunlarına kirmege mecburiyeti yoqtırdır”. Buña netice olaraq bir sual çıqa bile, yani Qırımnı Ukrainadan ayırılıp, Rusiye terkibine kirmesi, Ukraina Konstitutsiyasına doğru kele ekenmi. Qırımnıñ mustaqilligini ilân etilmesini doğru degil ve uquqsız, dep tanımaqtan evel, böyle yasaq halqara uquqta bar ekenmi, dep anıqlamaq kerek. Yuqarıda aytıp keçkenimiz kibi, insan aqları aqqındaki halqara vesiqalarda böyle yasaq yoq, aksine, anda milletlerni öz qaderlerni tain etmege aqları bardır. BDTniñ Halqara mahkemesi de, Kosovo meselesi boyunca da bu areketlerni tasdıqladı.

А. YE. Yastrebov

Müellifniñ tüşüncesi, muarriyet fikirlerinen doğru kelmey bile

Qırımda nasıl millet öz qaderini tain etmege aqqı bar?

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET