Tarihimizde noyabr ayı

08.11.201712:49

первый курултай крымских татар

1480 s. – Qırım hanlığınıñ Moskoviya ile,  Büyük Orda, Lehistan ve Litvaniyağa qarşı arbiy işbirliginiñ qurulması.

1617 s., küz ayları – Canibek hannıñ Acemistanğa muvafaqiyetsiz seferi.

1772 s., 1 noyabr – Qarasıvbazarda beyler, mırzılar ve noğay seraskerleri, Qırım hanlığınıñ mustaqilligi aqqında vesiqa imzaladılar. Qırım hanı olaraq, Sahib Giray II saylandı.

1771 – 1783ss. – Rusiye Qırım asılzadeleri içinde özüne müsbet baqqan taqım azırlay ve Qırımnı elde etmege azırlana.

1781 s., küz – 1782 s., baar mevsimi – Qırımda Rusiye ordusınıñ yerleşmesine qarşı çıqqanlarnıñ isyanı. İsyan Bağatr Giray ve Qırım müftisi yolbaşçılığında keçirilgen edi. Baş köterüv areketleri Tamanda başlap, abhazlar ve çerkezler tarafından qol tutulğan edi. 1782 senesiniñ 10 mayıs künü, isyan Qırımğa keçti. 14 mayısta isyancılar Kefege yaqınlaştılar. Rusiye Qırımğa qoşma ordu kirsetti. Rus ordularınıñ komandanı general – poruçik de Balmen, Qarasuvbazarnı elde etip, yañı hannıñ ağası Arslan Giray komandanlıq yapqan ordunı mahv etti.

1917 s., 3 noyabr – Bağçasaraydaki sabıq Hanlar sarayında birinci qırımtatar milliy müzei açıldı. Onıñ birinci müdiri olaraq Üsein Bodaninskiy tain etildi.

usein-badaninskij

1917 s., 10 noyabr – Qırımğa Odessa rabiy çevresinden qırımtatar eskadronı keldi. Merkeziy Rada Ukrain Halq Cumhuriyetini elân ete.

krymskij-konnyj-polk

1917 s., – 24 noyabr – RSDRP(b)niñ 2 konferentsiyasında Qırımnıñ avtonomiyası aqqındaki meseleler baqıla. Konferentsiya qabul etken rezolütsiya metininde aşağıdaki parça ketirile:

«…Qırımda çeşit milletler yaşağanı sebebinden, yarımadanıñ avtonomiyası aqqındaki sualni referendum arqalı çezmek kerek. Bir şeyge daa diqqat etmek kerek, tatarlar mında sayı tarafından çoqlıqnı teşkil etmeyler (tek 18%), onıñ içün referendumnı bütün Qırım sakinleri arasında keçirmek kerek, ve yerli teşkilâtlar, halq arasında milletrelara qavğası çıqmaması içün iş alıp barmaq kerekler…». Amma referendum şayda keçirilmedi.

1917s., 26 noyabr – Bağçasarayda, Hanlar sarayında qırımtatarlarnıñ birinci Qurultayı açıldı, anda Qırım Demokratik cumhuriyet ilân etilgen edi.  Qurultay, «Qırımtatarlarnıñ esas qanunları» degen cumhuriyetniñ Konstitutsiyasını açıqlağan edi, milliy bayraq tasdıqlanıp, yañı – Direktoriya adlı ükümet tain etilgen edi. Onıñ başına N. Çelebicihan turdı. Konstitutsiya boyunca bütün sakinlerniñ teñligi tanıla edi. Milliy lozung olaraq, 3 noyabr künü Ali Bodaninskiy ve Noman Çelebicihan tarafından qabul olunğan. «Qırım qırımlılar içün» degen ğayesi esas olğan edi. Bu şiarğa binayen, yarımadada bir de bir milletniñ siyasiy üstünligi olmaycaq edi. Qurultay delegatları olaraq dört apayda saylanğan edi, olarnıñ sırasında – Şefiqa Gasprinskaya, Anife Bodaninskaya, Hatice Avcı, İlhamiye Tohtar.

первый курултай крымских татар

pervyj-kurultaj-1

kurultaj

1917s., noyabr ayı – Bağçasarayda Milliy sanat tehnikumı açıla (Üner Sanai), oıñ müdiri  olaraq Abdurefi Abiyev belgilene. Abiyev öz vaqtında Üsein Bodaninskiynen birlikte Moskvada Strogonov adına sanat oquv yurtunda oquğandır. Abiyev qırımtatar ziyalıları arasında eñ ürmet etilgenlerden biri edi, amma 1926  senesi oña qarşı areketler başladı ve neticede, o müdirlik vazifesinden alınğan edi.

1920 s., noyabr ayı – Qırımda bolşevikler qırmızı terror açtılar.

1920 s., – A. Odabaş «Yeşil ada» edebiy mecmuasını derc etip başladı.

1921s., 7 – 11 noyabr – 1-nci Bütün Qırım Tesis toplaşuv Şurası keçirildi. Syezd Qırım ASSRnıñ  peyda olmasını belgiledi ve onıñ Konstitutsiyasını qabul etti. Devlet tilleri olaraq rus ve qırımtatar tilleri tanıldı.

1943s., 13 noyabr – Sudaq rayonınıñ Ay – Serez köyünde Mustafa Cemilev dünyağa keldi. M. Cemilev – belli sovet dissidenti, qırımtatar milliy areketiniñ lideri.

mustafa-dzhemilev

1948s., 24 noyabr – SSSRniñ Nazirler Şurası, özüniñ qanunında mahsus ayırılğanlar artından yaramay nezaret etilip, spetsposeleniyalardan pek çoq qaçaqlar peyda oldı. 1944 senesinden 1948 senesine qadar 8 692 insan qaçtı. Mesüliet Sovetler birliginiñ İçki işler nazirligine ve Prokuraturağa taşlandı.

1948 s., 26 noyabr – Sovetler birliginiñ Yuqarı Şurası mahsus ayırılğan yerlerden qaçqanlarğa cinayi iş açılması aqqında emir çıqardı. Bu qararğa köre, qaçaqlar 20 yıl apiske qapatıla ediler, olarnı saqlağanlar ise, 5 yıl apiske tüşe bile ediler. Qabul olunğan tedbirler neticesinde 1949 senesiniñ 1 oktâbrine qadar 1 306 insan qaçaqlar sırasında ediler. Bu qanunda, sürgünlik endi yapılğan iş olaraq tanılıp, «ebediyen ve evelden yaşağan yerlerine qaytmağa aq olmağını» qayd etile edi.

1954s., 7 noyabr – Taşkentte, demonstratsiya vaqtında bir gruppa qırımtatar, Ş. Raşidovnıñ tribunası yanında keçken vaqıtlarında «qırımtatarlarnı Qırımğa qaytarıñ» degen plakat köterdiler. Plakatnı Ahmet Asanov kötergen edi. Qırımtatarlar ketken kolonnanıñ başında, muzıkantlar Enver Kamburov, Rustem, Löman ağa ve başqaları kete edi. Olar qırımtatar maqamlarnı icra ete ediler.

1972s., 10 noyabr – Aleksey Yevgrafoviç Kösterin vefat etti. Bu insan birinci olaraq «kiçik ve unutılğan» repressiya olğan halqlarınıñ imayesine söz aytqan edi.

1972s., 21 – 28 noyabr – Cebbar Akimov, KGB türmelerinde keçirilgen üç ay sorğulardan soñ, Taşkent vilâyetiniñ mahkemesinde Milliy areket teşkil ve başlıq etmesinde qabaatlanıp, 3 yıl apiske maküm etilgen edi. Mahkeme zamanında Akimov: «Men imzalağan vesiqalar, menim ve qırımtatarlarnıñ istek – arzularımıznı aks ete, sovet kerçekligini deñiştirmey… Bu yöneliş qanuniydir, onıñ içün maña qarşı aytılğan qabaatlarnı qanunsız, dep sayam», dedi.

dzhebbar

1988s., 22 noyabr – Qırım vilâyetinde 31922 qırımtatarı yaşay, oldar 7976 ayleni teşkil eteler. 30 biñ adam, ya da 7437 ayle yazılğandır. Yazısız 539 ayle, 1922 adam yaşay. Bir ayda, tahminen 400 ayle kele.

1989s., 14 noyabr – Sovetler birliginiñ Yuqarı Şurası «Milletlerge qarşı repressiyalarnı qanunsız, dep saymaq ve bu halqlarnı aqlarında tiklemek» kibi Deklaratsiyasını qabul etken edi. Yani devlet sürgünlikni zorbalıq areketi ve ağır cinayi iş, dep tanıdı. Devletniñ Yuqkarı Şurası «repressiyalarğa oğrağan episi milletlerni aqlarında tiklemek içün qanunlar qabul etmek kerek», degen beyan bildirdi.

1990s., 30 noyabr – «Qırım» ansambli meydanğa keldi ve birinci kontsertini berdi. Bu ansambl, qırımtatarlarnıñ çoq asırlıq medeniyetini saqlap qalmaqta büyük isse qoşqandır.

«Biz er vaqıt muzıka adetleri, halqımıznıñ folklorı aqqında tüşünemiz, öz icadımıznen medeniyetimiz üstünde tüşünmege çağıramız. Öz işimiznen qırımtatar halq medeniyetini köstermege tırışamız. İşimiz ağır, amma biz onı keregi kibi yapmağa tırışamız», – dey ansamblniñ bediy reberi, Ukrainada ve Tataristanda nam qazanğan medeniyet erbabı Server Kakura.

kyrym

1993s., 27 – 29 noyabr – Aqmescitte qırımtatar halq Qurultayınıñ üçünci sessiyası keçirildi. Bu Qurultayda kelecek Yuqarı Şurağa ve prezident saylavlarınen bağlı meseleler baqıldı. Qırımtatarlarnı Qırım parlamentine namzet çıqarmağa qarar alınğan edi.

1994s., 14 noyabr – Aqmescitte ressam, aktör, qırımtatar medeniyetiniñbelli erbabı Seithalil Osmanov vefat etti.Balalığından o, Puşkin adına Qırım teatrniñ sanasına çıqtı. Soñki senelerni Qırımtatar muzıka ve drama teatrinde çalıştı.

1995s., 18 noyabr – Aqmescitte Qırım musulmanlarnıñ 1 Qurultayı keçti. Müftiy olaraq Nuri Mustafayev saylandı. Müftiy saylanmasından evel Nuri efendi Borçoqraq (Fontanı) qasabasındaki camide imamlıq vazifesini eda ete edi.

нури мустафаев

2001s.. 9 – 11 noyabr – Aqmescitte qırımtatar milliy Qurultaynıñ 4 sessiyası keçirildi. Birinci keresi Qurultay deligatları qarışıq sistemadan saylanğan edi: 200 kişi majoritar sisteminen, 50 insan proportsional şekilinde. «Bizler saylav sistemasını daa yahşı bir şekilge ketirmege tırışacaqmız ve ileride eki basamaqlı sistemadan, doğru saylavlarğa keçerik, dep ümüt etemiz. Saylavlarımız demokratik ve açıq şekilde keçmesini biz, elbette ister edik. Böyle Qurultayğa milletniñ de işançı arta», – dep qayd ete Mustafa Cemilev.

2008s., 22 noyabr – Qırım federatsiya milliy Küreşi boyunca konferentsiya teşkil etme boyunca Teşkiliy komitet tizilgendir.

2008s., 28 noyabr – Küreşke bağışlanğan konferentsiya keçirildi.

2010s.. 25 noyabr – Lehistanda yerleşken, tatar medeniyeti Halq merkeziniñ daveti boyunca qırımtatar halqınıñ milliy meclisten delegatsiyası, Gdansk şeerini ziyaret etti ve «Reç Pospolitadan tatar», degen abideniñ açılmasına bağışlanğan tantanalı merasimlerde iştirak etti.

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET