Eski Qırımdaki Taş-Han kervan sarayı

07.04.202117:01

Eski Qırımdaki Taş -Han kervan sarayınıñ yıqıntıları

Eski Qırımnıñ abideleri arasında sanki başqa binalarnıñ qarşılığı olğan bir bina bar. ‘Beybars camisi’ ve Misk Camisinden farq etip, bu binanen bağlı iç bir efsane yoq, o sırlar ve tapmacalarnen sarılmağan. Eski Qırımnıñ başqa ordu inşaatlarına köre bu inşaat qılavuz ve dergilerde daa da az añıla ve bundan sebep, daa da az bellidir. Amma buña baqmadan, bu abideniñ tarihiy emiyeti ğayet müimdir.

Eski Qırımnıñ abideleri arasında sanki başqa binalarnıñ qarşılığı olğan bir bina bar. ‘Beybars camisi’ ve Misk Camisinden farq etip, bu binanen bağlı iç bir efsane yoq, o sırlar ve tapmacalarnen sarılmağan. Eski Qırımnıñ başqa ordu inşaatlarına köre bu inşaat qılavuz ve dergilerde daa da az añıla ve bundan sebep, daa da az bellidir. Amma buña baqmadan, bu abideniñ tarihiy emiyeti ğayet müimdir.

Laqırdımız Taş Han – şeerge kelgen bazirgânlar içün orta asır kervan sarayınıñ yıqıntıları aqqında ketecek. Zemaneviy rus tilinde böyle binalarnı ananeviy olaraq ‘karavan saray’ dep adlandıralar. Amma ordu ve han Qırımında ‘kervan saray’ termini sıq qullanılmay. Kervan saraylarnı mında farsiy ‘han’ sözünen adlandıra ediler (han – ‘ev, oda’, şimdi qullanılğan qırımtatar ‘hane’ sözü de bundan kele). Bu söz ükümdarnıñ ‘han’ türkiy unvanınen aenkdeştir, amma, elbette, han-ükümdar ve han-musafirhane sözleri tarihiy kitaplardan arhaizm degil de, er künlik qullanılğan sözler olğanı içün qarışıqlar olmay edi.

Taş Hanğa ‘Taşlı kervan saray’ğa kiriş şeer merkezinden uzaq olğan soqaqta, demir parmaqlıq qapı artında yerleşken. Bu yer o qadar körünmegen yer ki, onı başqa yüzlernen bostanğa kiriş olğan azbar qapılarından farq etmege ağır. İçke kirip, biz bostannı da köre bilirmiz. O keniş kare topraqnı qaplap ala, onıñ çetlerinde alma terekleri aça. Bir zamanları bu yerde sıralarnen arabalar turğan ve çoq insanlarnı: bazirgân, ustalar, hızmetçiler, qaravullarnı toplağan taş ile qaplanğan meydançıq bar edi.

Keñiş azbar üç taraftan yarı yıqıq duvarlarnen ve yükseklikniñ tam ortasında tar delik olğan sıralarınen qapatılğan. İşte, bu evelden kervan saray olğan yıqıntılardır. Başından içten er dört taraftan taş divarlarğa eki qatlı binalar qoşulıp, qurulğan edi. Olarnıñ aşağı qatı mallar içün anbar, aşhaneler, at ve develer içün avla olaraq hızmet ete edi. Yuqarıdaki qatlarda ise taş ocaqları olğan musafirler odaları yerleşe edi. Divarlarda saqlanılğan delikler – bu musafir odalarınıñ tabanı töşelgen tahtalı balkalar içün yuvalardır.

Azbarnıñ şimaliy-ğarp köşesinde büyük dört köşeli temelniñ qalımtıları körüne. Bu kervan saray köşe qullesiniñ qalımtılarıdır. Arheologlarnıñ aytqanlarına köre, bu qulleniñ içi tsemyanka ile yapılğan (tsemyanka – bu ufatılğan tulağa qoşulğan sıq kireç qarışımıdır). Böyle suv keçirmegen qarışımnı çoqusı allarda hammamlar qurucılığında qullana ediler. Bu qarışımnıñ işletilüvi qulleniñ içinde büyük suv rezervuarı olğanına işaret ete. Kervan sarayda binanıñ er köşesinde böyle dört qulle bar edi. Ülkeşınaşlarnıñ tasvirlerine köre, olarnıñ qısımları 19 asırğa qadar saqlanılğan edi.

Bütün bu parçalar binaniñ ilk körünişini tahmin etmege yardım eteler: tışarıdan o qalın divarları, köşelerinde yüksek taş qulleleri, cenüp divarında pekitilgen qapıları olğan ve qalege pek oşağan tena taş qutusı kibi edi. Bu qorunğan yerniñ içinde meydan bar edi. Bu meydanğa balkonlar, yaşanğan ve qoşma inşaalarnıñ galereyaları baqa ediler.

Böyle tarzda bütün Yaqın Şarqnıñ kervan sarayları qurula edi. Bu binalar qaviy tarzda qurulğanlarınıñ sebebi – şeer bazarlarına kelgen bazirgânlar özünen anbar ve işançlı qoruvğa ihtiyacı olğan çoq qıymetli mallar ketire ediler. Farqlı sarsıntılar – cenk, istilâ, isyanlar zamanında tonnalarnen qıymetli malları saqlanğan kervan saraylar çaypavnıñ birinci yeri ola edi. Onıñ içün ticariy kervan saraylarnı küçük qalelerge oşatıp, qura ediler. Qalelerde olğanı kibi kervan saraylarda da eger şeer muasarağa alınsa, aşayt anbarlarnı ve ayrı suv çeşmelerini temin ete ediler (Taş Handa suvlarnı yetkizgen çölmekçi borularınıñ qalımtıları tapılğan edi). Divarlar ve qullelerde ise ücümcilerge qarşı ateş açmaq içün delikler qaldırılğan edi. Böyle ihtiyat tedbirleri alınğan soñ, kervan saraylarda saqlanılğan zenginlikler, nasıl yağmacı olsa bile, qolay ğanimet olmay edi.

Ordu zamanlarında mında, kerçekten de, pek çoq qıymetli şeyler toplanılğan edi. Arheologik keşflerge köre, Taş Handa ticaret inkişafı 14 asırnıñ birinci yarısına, yani, esasen Özbek han ükümdarlığı zamanına ait olğanını işaret ete. Tamam o zamanda Qırım ulusınıñ paytahtı halqara ticaret merkezine çevirildi. Bu vaziyet paytaht 20 kilometr uzaqlıqta olğan yalı boyunda yerleşken Kefe şeeri yanında olğanına bağlı edi. Kefe – Ordu hanlarınıñ añlaşmasına köre, Genuyadan İtalyanlarğa ait olğan şeer edi. Yarımadanıñ şarqıy yalısı Qırım içün kerçek ‘Avropa penceresi’ olğan edi. Kefe limanına pek çoq İtalyan ticariy gemileri kele edi ve yalığa tüşken tuccarlar Qırımda farqlı Şarq mallarını büyük isteknen ala ediler. Gemilerge yerli Qırım mallarını, (teri, qoy terisi, qurutılğan Azaq balığını) ve Aziyadan ketirilgen ekzotik mallarını da: yipek, pamuq basmalarını, altın qumaç, pirniç, quru yemişler, İndistan deñizinden inciler, uzaq İndoneziya adalarından biber ve tarçin yükley ediler. Avropa ile şeer tek deñiz ile degil de, topraqnen de bağlı edi. Şeer qapılarından Avropa tuccarlarına tanış olğan Via Tartarica (yani ‘Tatar yolu’) başlay edi. Bu yol Or Qapıdan keçip, Polonya Qırallığına, soñra ise Lvovğa ve Lvov bazarından Şarq malları Şimaliy ve Garbiy Avroppağa barıp yete edi.

Asiya qıtasından şarqıy tuccarlarnıñ kervanlarınen mallarnıñ pek çoq çeşitleri kelip, olarğa aqtarma bazası olaraq hızmet etken bir qaç kervan sarayı olğan yarımadanıñ Ordu paytahtı olğan edi. Arhiv malümatları, yabancı paralar ve alış-veriş eşyalarnıñ tapılması bağlarnıñ keñiş coğrafiyasını açalar. Bu yerlerde şu bazarlarnıñ bağlarını körmege mümkün: Genuya ve İtalyanıñ başqa şeerleri, Vizans Devleti, Frenkistan, Acemistan, Türkiye, Levant, Kafkaz, Orta Asiya ve Şimaliy İndistan. Bu kontaktlar aqqında hatıra sesleri şeer efsanelerinde bile bar: meselâ Misk Camisiniñ efsanesinde İndistandan tuccarları olması boşuna degildir. Miskniñ özü ise Hotan Miski olaraq berile (Hotan – şimdiki Uyğuristanda qadimiy ticariy merkez, ondan Ğarpqa Çin malları ve, şu cümleden, şımal Qıtayda elde etilgen misk kete edi).

Taş Hannıñ bostanları tübündeki medeniy tabaqa (yani tarihiy vaqıt içinde biri-biriniñ üstüne qatlanğan ve özünde insan faaliyetiniñ farqlı izlerini bulundırğan topraq tabaqaları) eki metr qalınlığındadır. O arheologlar tarafından tamamen talil etilmegendir. Amma tapılğan şeyler bile Ordu zamanınıñ maddiy medeniyetiniñ zenginligi ve çeşitligi aqqında ayta. Azbarnıñ etrafında cam üfürilgen ustahane, kemik eşyaları, küzgü, şemma, santranç oyunınıñ taşları, Yunan yazıları ve quş resimleri olğan savutlarnıñ parçaları ve relyefli bayquş resimi olğan ilvan izleri tapılğan.

Şubesiz ki, Taş Han şeerdeki yekãne kervan saray degil edi. Evliya Çelebi Eski-Qırımdaki ‘üç yüz’ tane hanlarnıñ viraneleri aqqında mübalâğa şeklinde aytqandır. Amma onıñ başqa, tam bir malümat alınacaq yeri olmağan edi. Onıñ zamanında, 17 asırda mındaki ticariy merkez çoqtan söngen edi, eski kervan saraylar viranelerde yata ve olarnı saymağa ağır edi. Kerçek aytsaq, bir şeerde böyle binalarnıñ sayısı altıdan çoq olmay edi. Amma Qırım hanlığı zamanında yarımadanıñ şeerlerinde qurulğan kervan saraylarnıñ Evliya Çelebi ketirgen sayılarından şubelenmege sebep yoq. Böyle binalar memlekette çoq edi. Tuccarlar içün kervan saraylar er bir Qırım şeerinde ve bazarı olğan büyük köyde bile bar edi (ara-sıra olar bir qaç tane ediler).

Qırım hanlığı zamanlarında Qırımnıñ ticariy bağlar haritası pek deñişti. Artıq Qırım vastasınen Avropa ve Asiyanı bağlağan unikal ‘Yipek yolu’ yoq edi. 1475 senesinde türkler Qara deñizden genuezlerni quvalap, Qırımnıñ Aq Deñizi limanlarınen deñiz yollarını kestiler, ruslar ise 16 asırda Edil boylarını zapt etip, tamamen Orta Asiyağa yollarnı qapattılar (Orta Asiya o vaqıtlarda Altın Orduda olğan qarışıqlıqlar sebebinden öyle de boş qaldı desek olur). Qırım halqara keñiş ticaretinden ayrı qaldı, amma kervan saraylar memleketniñ iqtisadiy hayatında mühim rolni oynamağa devam ete ediler. Artıq olar, esasen, yerli ve türk tuccarlarına hızmet ete ediler. Hanlıq zamanında artıq boş qalğan Eski Qırım yerine yañı ticariy merkez – Qarasuvbazar keldi. Bu şeerniñ adı bile ‘esas işine’ işaret ete edi.


Qarasuvbazarda kervan saray (Riza Abdulcemilevniñ rekonstruktsıyası, https://qarasuvbazar.blogspot.com)

Qırım Hanlığınıñ zamanında olğan onlarnen kervan saraylardan bizim künlerimizge qadar qurulışı deñiştirilmegen tek bir kervan sarayınıñ qalımtıları yetip keldi. Bu qalımtılar Qarasuvbazardaki kervan sarayğa aitler. Ondan ğayrı, yarımadanıñ daa bir qaç yerlerinde kervan saray temellerinde bir qaç zemaneviy inşaatlar bar, amma olarda eski inşaatlarnı farq etmek, artıq, imkânsızdır, olar tanılmaycaq qadar deñiştirilgenler. Eski Qırımdaki kibi Qarasuvbazar kervan sarayı da Taş Han dep adlandırılğan edi.

Qarasuvbazar Taş Hanınıñ iç donatıluvı Eski Qırımnıñ kervan sarayınen pek oşaylar: anda da merkeziy meydan (şimdi anda şeer bağçası yerleşe) ve qalege oşağan yüksek tış divarı bar. Divarnıñ iç tarafından oña qoşulıp, qurulğan odalarnıñ qalımtıları körüne; Eski Qırımdaki kibi olar da eki qatlı ediler. Evliya Çelebiniñ tasvirine köre, bu inşaatta 120 oda, köşelerde dört qulle, eki demir qapı ve özüniñ suv çeşmesi bar edi. Kervan saray boşuna muasarağa azırlanmay edi: vaqıt vaqıttan o, kerçekten de, ücümlerge oğratıla edi.

17 asırnıñ birinci yarısında Qırımda don kazaklarnıñ ücümları alışqanlıq olğan edi. Olar qayıqlarından Azaq yalısında eñe ediler ve kimsege körünmeyip, çoq insanlar yaşamağan çöllerden şeerge keçe ediler. Bir qaç kereler olar şeerge kelip, onı çaypağan ediler, o zaman şeerde olğan tuccarlar içün qorunğan kervan saray pek yahşı saqlanma yeri olğan edi. Evliya zamanında Qarasuvbazar kervan sarayı ‘Sefer Ğazı-ağanıñ hanı’ adını taşıy edi. Han-ağasınıñ vazifesini eda etken (Qırımdaki han-ağa Türkiyedeki vezir vazifesi kibi) bu insan Qırım tarihında ğayet bellidir. Sefer Ğazi-ağa hanlıq siyasetine de ciddiy tesir etken siyasiy erbap ve metsenat ta olğan edi. Onıñ emirinen (ve, ğaliba, onıñ da parasınen) yapılğan inşaatlar yarımadanıñ farqlı köşelerinde bar edi. Belli vezirniñ adı Qarasubazarnıñ kervan sarayı kirişinde yerleşken mermer taşta yazılğan edi. Evliya bu yazınıñ böyle metinini ketire: ‘Asaf kibi ikmetli olğan Sefer Ğazi-ağa bu hannı geometriya qanunlarına köre qurdı. Bu han qurulışınıñ soñunı körgende Fethi ayttı: ‘ağa qurdı’ ibaresi tarih olsun’. Ve bu yazınıñ soñki satırlarında taşnıñ qoyuluv yılınıñ tarihı saqlıdır. Saqlı olğan tarih – 1065, yani 1654–1655. Bu mermer taş nasıldır bir mücize olaraq bütünley bozulğan binanıñ divarında bu künge qadar saqlanıldı.


Qarasuvbazardaki kervan saraynıñ divar qısmı

Eski Qırımdaki Taş Han yıqıntıları – bu pek belli olmağan, amma Qırım tarihı içün ğayet müim olğan abidedir. Bu Qırım ve tamır halqınıñ tarihiy taqdirini belgilegen ceryan aqqında körgezmeli hatırlatmadır. Çünki Qırım Avropa ve Asiya arasında ‘açıq qapılar’ statusı yardımınen zenginleşti, quvetleşti, Avropa ve Yaqın Şarqnıñ medeniy merkezlerinen sıq bağlar pekitti, halqara münasebetleri mürekkep sistemasına kirdi ve mustaqil devlet olaraq bar olmasınıñ tecribesini qazandı. 15 asırnıñ ortasında bir zamanları Altın Ordunıñ merkezleri olğan yerler cenk ve yıqıntılıqnen haraplanğan viraneler içinde yata ediler, Qırım ükümdarları ise Kefe limanınıñ gümrük alımından daimiy ve az olmağan kelirge saip olıp, artıq Altın Ordunıñ yanıp biteyatqan qalımtılarınen degil de, Genuya, Venetsıya, Trapezund ve İstambulnen daa da yaqın bağlı ediler. Bütün bu adiseler bir zamanları Mongol İmperatorlığınıñ uzaq bir çeti olğan Qırım ulusına özgün medeniyeti olğan mustaqi l devlet – Qırım Hanlığına çevirilmege imkânlar yarattı. Bu acayip çevirilmeniñ şaatları – Eski Qırımnıñ soqağında közge körünmegen yarı unutılğan Ordu kervan sarayınıñ yıqıntılarıdır.

Oleksa GAYVORONSKİY

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET