Halq muzıkası – ilham menbasıdır

26.04.202110:10

“Ses, göñül kösterişiniñ yüksek küçü olıp, öz-özünden gizli, sırlarnen örtülidir.

Menim muzıkam – menim fikrimdir, menim fikrim ise – menim duyğumdır” (Sufiy).

Qırımtatar halqnıñ eñ güzel mirası – onıñ özgün muzıka sanatıdır. XV-inci asırdan berli o, mında, bu mubarek topraqta şekillene ve yañğıray edi, kerçek muzıkanıñ qadrini bilgenlerni ayrette qaldırdı ve ayrıca, qırımtatarlarnıñ sanatınıñ eñ sevilgen çeşitlerinden biri edi ve qalacaqtır.

Milliy muzıkanıñ halq türküleriniñ zenginlik, aenklik, örneklik, yımşaqlıq, şairanelik kibi farqlı çizgiler ressam İ. Ayvazovskiy, A. Kuinci, bestekâr M. Glinki, A. Rimskiy-Korsakov, A. Glazunov, “Qırım taslaqları”nen belli olğan, Qırımnı pek sevgen A. Spendiarov kibi medeniyet ve sanatnıñ meşur temsilcilerinde meraq ve sevgini doğura edi.

1920-1930 seneleriniñ etnografları, muzıkal folklornıñ qadrine yetken bilgirler qırımtatarlarnıñ ava ve türküleriniñ saqlanması ve propagandası içün çoq şey yaptı.

Etnograf A. Konçevskiy, ve ayrıca 1923 senesi Moskva şeerinde basılğan ilk türkü cıyıntığınıñ müellifi V. Pashalov qırımtatarlarnıñ türkü ve avalarnıñ toplanması ve işlenmesinen oğraşa ediler. Qıymetli “altın fond”nıñ saqlanması ve inkişaf etmesi içün büyük isseni, Qırımda ilk professional bestekâr olğan Asan Refatov qoştı.

Aqiqiy sanat eseri – bu gizlilik, ses, renk, söz, plastikanıñ siiridir. Estetik zevq alma, er angi bir sanat eseriniñ icatkâr seviyesine köterilmek qabiliyeti – büyük bahttır. Qırımtatar muzıkasınıñ duyğulı diñleyicisine olğan tesir küçüni pek keskin ve şairanelik, yüksek bediiy şekilde Nobel mukâfatı laurâtı İvan Bunin “Temir Aksak Han” ikâyesinde ifade etti.

Qırımtatar halqınıñ üç sürgün, 1938 senesi qırımtatar medeniyetiniñ qurşunğa tizilmesi, soyqırım kibi bir çoq imtiannı keçmege mecbur qalmasına, bir çoq ananeviy sanat çeşitler inkişafınıñ toqtatılmasına baqmadan, muzıka – halq türküleri saqlandı. Yañı türküler eñ facialı devirlerde “halq ruhunıñ tarihını” ifadelep, doğa edi.

Sürgün devrinde mücizeviy bir şekilde sağ qalğan ve 1990 senesi tarihiy vatanına qaytqan İlyas Bahşış, Edem Nalbandov, Seit-Halil Osmanov, Akim Cemilev, Remziye Bakkal ve başqa kibi qırımtatar medeniyeti temsilcileri 1990 seneleri qırımtatar muzıka ve medeniyetiniñ yañıdan doğmasına büyük isse qoştılar.

Daa Tacikistanda aktör ve ressam Seit-Halil Osmanovnıñ “Qırımğa qaytqanımızda, bütün Qırım yırlaycaq ve oynaycaq” ifadesi soñ vaqıtları daa çoq aqlımızğa kele.

Şimdiki zamanda Qırımda 400-ge yaqın professional ve aveskâr kollektivler, bir çoq istidatlı icracı ve çalğıcı bardır.

2005 senesi Qırımtatar muzıkal medeniyeti ve umumen Qırım içün ayrı bir quvançlı adiselernen tolu bir yıl oldı.

DJ Bebek, Ali, Güzel, Zarema Paday, Emine Ablayeva, Elnara Küçük, caz yırcıları Leniye İzmaylova, Susanna Camaledinova kibi yaş icracılar peyda oldı. Olar em Qırımda, em Ukrainanıñ başqa şeerlerinde, em de çetelde çeşit kontsertlerde qırımtatarlarnıñ populâr muzıkal medeniyetini taqdim ettiler.

“Yaş icracılarnıñ proyessional seviye inkişafına ıntıluvı barmı?”, “Öz icadında qırımtatar muzıkasınıñ milliy rengini ve has hususiyetlerini köstermege becere bilelermi?” kibi istemeden peyda olğan suallerge etraflı cevapnı muzıka mütehassısları bermeli.

Er bir halqnıñ medeniyeti til, ifade şekli ve mecaziy fikir etüv boyunca milliy olmalı. Bunı, bu qıyın yaratıcılıq yoluna çıqqanda añlamaq pek müimdir. Qırımtatar pop-muzıkasınıñ temsilcisi, halqınıñ muzıkal ananelerniñ devamcısıyım demege ve bunnen beraber vokal qabiliyeti olmadan, tüşünmeden ırbanlamaq, yaramay oyunlar oynamaq – elbette ki, büyük bir mesüliyettir. Bu amerika, avropa ve rus pop-sanayınıñ eñ yaramay obrazlarına kör bir taqlittir.

Bir zamanları Qırım muzıkası tek cemiyetniñ ahlâqiy mükemmelleşmesi içün degil, maneviy inkişafı içün de müim edi. O, bir çoq asırlar devamında yañğıradı ve öz aqiqiy qıymet bilgenlerni quvandırdı. Keçken asırnıñ 20-30-uncı yıllarında, Bağçasaray şeerindeki Hansaray müzeyniñ azbarında, qırımtatar ziyalılarnıñ belli temsilcileri Asan Refatov, Üsein Bodaninskiy, Osman Aqçoqraqlı, Meinov, ressam Vladimir Yanovskiy toplaşıp, eski halq türkülerini ayta ediler.

Hansaray müzeyniñ azbarında, qırımtatar eski muzıkasınıñ yañı “Maqam” ansambliniñ kontsertı 2005 senesiniñ yahşı bir alâmeti oldı. Bu ansamblniñ reberi Cemil Karikov, aman-aman unutılğan ve bir zamanlar mında çalınğan aletler materiallarnıñ toplanması içün pek büyük araştırma ğayretini kösterdi.

“Ses bilgilerine saip olğan er kes dünyanı bile…” (Sufiy).

2005 senesi reggey-muzıkanıñ yañı adınıñ açılması ayrı bir diqqatqqa aq qazandı. Bu, Kiyevdeki bir adlı gruppa lideri – İzzettir. Yaş muzıkant – gitaracıdır, qısqa zamanda, 2-3 sene içinde qırımtatarlarnıñ folklor muzıkasını ögrendi, teren is etti ve oñı añlap, bu özgün muzıka, dünya muzıkasınıñ mini-entsiklopediyasıdır degen neticege keldi.

İzzetniñ bu mevzunı, medeniyetni pek yahşı añlağanını ayta bilemiz. Bunıñ delili müellif tarafından çıqarılğan kasseta ve eki disktir. Soñkisi bütünley qırımtatar tilinde, onıñ içine reggey tarzında işlengen halq ve müellif türküler kirdi. Kiyev ve Ukrainanıñ bir sıra kontsert alanlarında bu muzıkanı propaganda yaparaq, o, bir çoq intervyü bere ve meraqlı maqaleler yaza.

Perkussiya, quşlarnıñ ötüşi ve başqa kibi çeşit ifadeli usullarnıñ qullanılmasınen halq yırlarnıñ aranjirovkaları müellifke, belli olğan folklor eserleriniñ alğı spektrını kenişletmege yardım ete.

İzzetniñ icadiy araştırmasınıñ esası, zan etilse, er halq eserniñ has hususiyetleriniñ saqlanma becerigidir ve bu becerikni zemaneviy “reggey” aqımınen bağlamasıdır. İzzet, zemaneviy meraqlı işlengen yırlarnı, ecelerni uzataraq, yani cenkten evel Qırımnıñ çalğıcılarına has bir şekilde yırlay. Seslerniñ acayip dülber birleşmesi, diñleyicige siirnen tesir etip, sara. Aslında 2005 senesiniñ noyabr ayında muzıkant tarafından çıqarılğan “Reggalia” diskni stil, zemaneviy, güzel kibi üç söznen belgilemege mümkün. Menimce, bu bizim zemaneviy qırımtatar muzıkal medeniyetinde meraqlı bir oñğanlıqtır.

İzzet – bir derecede Bob Marlinniñ izdeşidir, qaysı 1970-inci seneleri, sevmemek mümkün olmağan öz “Reggey” muzıkasınen bütün dünyanı ayrette qaldırdı. Böyle muzıka yaratıcılığınıñ esas qaidesi, sevgi ve samimiyet olmalı. Hassaslıq, özüni eşitmek ve qaderniñ arada-sırada çizgen belli, tesadüf olmağan işaretlerni yaqalama becerigi, İzzetke sanat ve ayatta öz yolunı tapmağa yardım etti. Böyle taacip işaretlerden biri, Kefe şeerinde müezzinniñ ezan çağırması oldı. Minareden eşitilgen tılsımlı sesler oña pek tesir etti. Budan soñra özüni özünde, öz tamırlarını araştırmağa başladı. Ve, elbette, qırımtatar muzıkasınıñ daa teren ögrenilmesi ve material toplanması içün bir sebep oldı. Halq türküleriniñ ve avalarınıñ acayip güzel sesleri ve soñradan qartbaba tarafından atalarnıñ qaderini ögrenilmesi sayesinde İzzet islâmnı qabul etti ve musulman oldı, “reggey”ni qırımtatar folklor muzıkasınen bağladı. Öyle körüne ki, hayırlı bir tesadüf. Özüni ve öz tahsisini tapmaq. Aynı zamanda, qırımtatar halqınıñ qaderini paylaşmaq içün pek cesür olmağa kerek.

2005 senesiniñ mart ayında keçirgen qazağa baqmadan İzzet “Reggalia” albomını çıqarıp oldı. Bu albom üzerinde çalışmada pek büyük destekni İzzet babasından, Valeriy Ablâzovdan aldı, onsız bir çoq planlar kerçekleşip olamaz edi.

Yañı “Reggalia” albomına meraqlı aranjirovka yapılğan halq eserlerinden ğayrı, ğam ve kederli, felsefiy tüşünceli “İç qorqmadı yüregim”, “Zülmet”, “Arslanlarımızga” kibi müellif yırları da kirsetildi.

Körünmek degil, olmaq er vaqıt qolay olmay. Buna, özüni, sanatta öz tekrarlanmaz icadiy şahsiyetini tapmaq içün bir çoq yıl, bazan bir ömür kete. Zan etem, Kiyevdeki yaş muzıkant bunı 34 yaşında becerip oldı. İzzet em parlaq bir şahsiyet, em de zemaneviy qırımtatar muzıkal medeniyetiniñ meraqlı bir temsilcisi oldı. İzzetniñ icadı aqqında bazı fikirlerni ketirem.

Qırım müendislik ve pedagogika universitet muzıkal-instrumental sanatı kafedrasınıñ ocası Rustem Kömürciniñ fikri: “Şimdiki zamanda böyle bir ciddiy telüke peyda oldı: meydanğa kelgen, diñleyiciler ögünde belli bir üslüpnen, pop ve rok-muzıka elementlerinen yaş icracılar, aveskâr ansambller bazan ava ve yırlarnıñ tarih devamında şekillengen renk, örnek, zariflikni bozıp, deñiştireler. Muzıkamıznı zenginleştirecek yañı üslüp, janr, aqımlarnı kirsetmek istegen yaş muzıkantlarnı desteklemelimiz, amma bunı muqaytlıqnen, halq icra ustalığınen kelip çıqqan telâffuz yapılışını bozmadan yapmalımız.

Şimdi böyle bir fakt yer almaqta: yaşlar, qırımtatar avanıñ esas telâffuz terkibiniñ birisi olğan ana tilini belmeyip, folklor materialı esasında ve şahsiy muzıkal örneklerniñ (eser) işlenmesini yaparaq, qırımtatar yır ve avalarnıñ özgün güzelligini çirkinleştireler.

İzzetniñ icadı, ayrıca tarzınıñ özü, janr terkibini çeşitlendirmege, zenginleştirmege ıntıluvı pek yañılıqçılıqlı, meraqlıdır ve eñ müimi o kerçekten bu özgün muzıkanı añlap, seve bildi. Tek tilegim şu: ileride yır sözleriniñ ve telâffuz aktsentleriniñ urğusını doğru qoymasıdır”.

Ressam Mamut Çurlunıñ fikri: “Yır ve ava yañğıramasınıñ körüngen sadelik arqasında professionalizm; tarih, felsefe, “Reggey” tarzınıñ tecribesi boyunca teren bilgiler saqlanmaqtadır. Bütün bular İzzetke, bu tarznıñ eñ yahşı hususiyetlerini, qırımtatar muzıkasınen, tarzğa yañı nefes ve yöneliş qazandırıp, birleştirmege yardım etti.

Menimce, çalğıcınıñ istidatı eki yönelişte semereli çalışa. Bir taraftan, mızıkamız, qırımtatar tilinde yırlarımız ilk sefer populâr muzıkanıñ ğayet büyük diñleyici arasına, Qırımdan tış çıqtı (Onıñ yırları “Promin” radiostantsiyasınıñ hit-paradında müim yerlerni almaqta. İnternetteki saytı ğayet populârdir).

Ekinciden, halq ava ve türküleri, olarnıñ metinleriniñ o qadar zemaneviy ve canlı işlenmeleri, qırımtatar tiliniñ reabilitatsiyasını ete ve bu qırımtatar yaşlar müitinde büyük itibar qazandıracaq. İzzet, şübesiz, istidatlıdır ve yapqanları ğayet perspektivlidir. Bu muzıka canlı, zemaneviy, improvizatsion, yarımadanıñ muzıkal eserleriniñ ve eñ yahşı çalğıcılarnıñ zemaneviy dünya tecribesinen qaviy yiplernen bağlıdır.

Şunı ilâve etmege qala: tek gizli, ruhnıñ tereninden çıqqan sesler, avalar insannı onıñ başlanğıcına qaytarmağa mümkündir. Meşur ibareni deñiştirip, şunı ayta bilemiz: Er angi bir halqnı añlamağa isteseñ, onıñ halq muzıkasını – yır ve avalarını yahşı diñle. Bu, onıñ maneviy medeniyetiniñ tükenmez menbasıdır”.

Yuqarıda aytılğanlarınen beraber yaş icracımızğa öz halqınıñ muzıkal mirasına büyük mesüliyet ve kerçek sevginen davranmağa tilemege qala. Halq muzıkasını diñleñiz, onıñ ruhunı yahşı diñleñiz, onıñ maiyetini añlamağa ve güzelligini diñleyicilerge aşlamağa areket etiñiz.

Sanatşınas Elmira ÇERKEZOVA

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET