Cengiz Dağcınıñ Qırımdaki faaliyeti

22.09.202111:50

Qırımda, Aqmescitte, «Golos Krıma» («Qırım sedası») gazetanıñ çıqqan bir nomerinde 95 yaşını toldurğan Alime Aqqi (Demirci) qartanağa hayırlav yazısı bulunmaqta. Bu hayırlamanıñ müim yeri şunda ki, Alime qartana 1923 senesi Qırımnıñ Qızıltaş köyünde doğmasıdır. Bu köy belli yazıcı Qızıltaşlınıñ (Cengiz Dağcınıñ edebiy lağabı) balalıqta yaşağan köyüdir. Tabiy ki, Alime qartananıñ doğğan, yaşağan ve köyniñ eski alını güzel bilgeni merağımıznı çekti. Ekinci künü Alime qartananıñ qızı – Meliha ve torunı – Ediye Mustafayeva ile bağlandıq. Bir qaç afta devamında qonuşa-qonuşa bu köy ve Qızıltaşlı aqqında Alime qartanadan bazı qıymetli malümatlar ala bildik.

Bugünde çeşit menbalarda Qızıltaşlınıñ doğğan senesi eki türlü yazılmaqta. Bazı menbalarda onıñ doğğan yılı 1919 ve bazılarında 1920 senesi dep kösterilmekte. Qızıltaşlınıñ öz hatıralarında anasınıñ aytqanına köre, Birinci cian cenki zamanında nemseler Qırımnı terk etken soñ, ekinci yılı doğğan [1, s.13]. Bu hatırağa esaslansaq, Qızıltaşlınıñ doğması 1919 senesine kele. Lâkin 1936 senesi sovetlerde pasport qanunı çıqqan soñ, Aqmescitniñ gorsovet binasında eki ekim tarafından baqılğan soñ berilgen resmiy şaadetnamege köre, 1920 senesi mart 9 raqamları kösterile [1, s.14]. Bu raqamlarnıñ ekisi de, (yani 1919 ve 1920 mart 9) şartlıdır. Çünki olarnıñ ekisi de iç bir konkret vesiqağa esaslanğanı belli degil. Yani Qızıltaşlınıñ bugünde kösterilgen doğğan künü de şübelidir…

Belli olğanı kibi, 1917 senesinece, yani çarlıq zamanı devrinde, ölüm-doğum, evlenme-ayrılma qaydlarını köylerniñ imam-hatipleri alıp barmaqta ediler. Bu işler camilerde bulunğan «imam-hatip defterleri»nde («sicil kütüklerinde») qayd olunmaqta edi. 1917 senesiniñ dekabrinden ise, sovetlerniñ çıqarğan yañı qanun-qaideleri boyunca bu iş diniy teşkilâtlardan ayrılıp devlet qoluna keçirilgen edi.

1919-1920 seneleri Qırımda sovetlerniñ bu qanunları çalıştırıldımı-yoqmı? – belli degil. Bugünde de bu mesele açıq bulunmaqta. Qırımtatarlarınıñ 1944-teki sürgüninden soñra, milletnen bağlı bütün yazı-sızıları, şu cümlede imam-hatip defterleri, Qırımnıñ bütün köşelerinden toplanıp arbiy garnizonlarnıñ azbarlarında yaqılğanı sebebinden,  1920-nci senelerine qadar ve şu seneleri doğğan biñlernen qırımtatarlarınıñ doğum yılları bugüngece tam azırlanıp olamay. Qızıltaşlınıñ da doğğan yılı ve künü bu soy meseleler ile bağlıdır. Yani onıñ doğğan künü ve yılını tam köstergen ne ZAGS qaydı, ne de imam-hatip defterindeki qaydı tapılmadı.

Qızıltaşlınıñ (Cengiz Dağcınıñ edebiy lağabı)  biografiyasına ait daa bir mesele – onıñ sovetler ordusına alınmasıdır. Onıñ 1955 senesi Yaşar Nabiniñ adına yollağan mektübine köre, 1940 senesi sovetler ordusına alınğandır [2, s. 8]. Amma 1940 senesi Qızıltaşlı Aqmescit pedagogika institutı tarih fakultetiniñ yalıñız 2-nci kursunı bitire. Oquv yılları böyledir: 1938 – 39 (birinci kurs); 1939 – 40 (ekinci kurs). Ya o vaqıtta institutlarnıñ (pedagogika institutlarında daa qattı olaraq) studentleri kündüz bölüginden ordu hızmetine alınmay ediler. Bu yerde, tabiy olaraq böyle sual doğa. Nasıl etip Qızıltaşlı 1940 senesi ordu hızmetine alına?

İşte, o devirniñ tasil esnasını ögrenip bu meseleni açıqlağanda, böyle meraqlı malümatlar meydanğa çıqmaqta. 1940 senesiniñ 1-nci sentâbrinden başlap yuqarı sınıf talebeleri ve aliy tasilde bulunğan studentler oquvları içün para tölemek kerekligi aqqında qanun qabul oluna. SSSR Halq Komissarları Şurasınıñ 638 nomeralı qararına binaen Moskva ve Leningraddaki institut ve universitetlerde oquğan talebeler 400 ruble, başqa şeerlerde, şu cümlede Aqmescitte, oquğan studentler senede 300 ruble tölemesi kerek edi [3]. O vaqıtları SSSR-de işçiniñ orta aylığı 220 – 225 kümüş edi. Yani çoqusı adiy qorantalar bu paranı köterip olamaylar. Zanımızca, Qızıltaşlı da bu sebepten oquvını taşlağandır. Ve oquv taşlanılğan soñ, tabiy, 1940 senesiniñ küzünde ordu hızmetine alına.

 Qızıltaşlı mektepli çağına kelgence ve mektepli çağında bulunğanda, aileviy ve milliy ayatında küçlü sarsıntılarğa oğray. 1921 – 1922 seneleriniñ müthiş açlığı Qırımda resmiy sayıda epsi olıp 100.000 ve olardan 75.000 qırımtatarınıñ yani umumiy sayısınıñ üçte bir qısmınıñ canını alğan olsa, soñra sovetler tarafından 1928 senesi başlanğan total kolhoz qurucılığı biñyıllar devamında şekillengen iqtisadiy qurumnı temelinden yıqıp yañı qurum, yani kolhoz qurumı, tiklemege tutunması, emekdar insanğa qarşı vahşiyce yanaşmalar doğurdı. Şahsiy mülkünden ayrılmağa, kolhozğa kirmege istemegen, başlanğıçta yuzbiñlerce, soñra ise millionlarca SSSR tebaasındaki insanlar asılğan-kesilgen, qurşunğa tizilgen ve sovetlerniñ vahşiy mahküm lagerlerine bıraqılıp ğayıp etilgendir.

1931 senesi Qızıltaşlınıñ babası da apis etilip Aqmescit türmesine qapatıldı. Babasız qalğan sekiz can balalı qoranta yoqsullıqqa, açlıqqa, berbatlarğa oğray.

İşte, balalığı, ösmürligi ve gençligi çağında başından keçirilgen facialı vaqialar, sıqıntı ve sarsıntılar Qızıltaşlınıñ añında saqlanıp kelip soñundan bir çoq eserlerinde bediy tasvir vastalarınen aks etilgendir.

Amma Qızıltaşlınıñ balalıq ve gençlik devrini ögrenirgende, ağırdan-ağır ayat zorluqlarından keçkenine baqmadan, mektep ve institut tasili aralıqsız ve bayağı tüz şekilde ötkenini köremiz. Qızıltaş köyünde 4 sınıflı birinci basamaq mektebini bitirgeni vaqıt, babası – Emirüsein aqay apshaneden  qurtulıp Aqmescitte yaşamaqta edi. Babasınıñ arzusınen 1932 senesiniñ baarinde  Dağcı Qızıltaş köyünden merkezge, Aqmescitke, (babasınıñ yanına) alına. Kene babasınıñ usanmaz, tedbirkârane ve aqılane areketlerinen bir aftadan soñra, Qızıltaşlı Aqmescitniñ tolu olmağan orta 12-nci nümüneviy mektepniñ 5-nci sınıfına alınıp tasilini devam ete. Bu mektepte 7-nci sınıfnı bitirgen soñ, 1936 senesi babası onı Qırımda meşur olğan 13-nci nümüneviy mektepniñ 8-nci sınıfına avuştıra. Bu meşur mektep 1936 senesi açılıp, içinde bütün qırımtatar olğan 726 talebe episi fenlerni öz tillerinde keçmekte ve mektep müdürligini Fatime Qadımullayeva eda etmekte edi [4, s.108]. Tamam bu yerde ders bergen edebiyat ocası Akimova soyadlı hanım yavaş-yavaş Qızıltaşlıda bediy sözge aveslik uyandıra. Qızıltaşlı daa talebe eken, ket-kete özü de qoluna qalem alıp bediy tasvircilik usullarını ögrenmege, ve qalem tecribesini almağa tutuna. 10-ncı sınıfta oquğan vaqıt, yani 1937-38 seneleri, ocasınıñ yardımınen «Qış» serlevalı ilk manzumesi matbaa yüzüni köre. Gençler mecmuasında basılğan bu şiir, tabiy ki, onıñ göñlüni köterip daa başqa eserler icat etmege avesini qozğay.

Bugünde tek Rusiyeniñ Moskvadaki ve Peterburgdaki merkeziy kütüphanelerinde toplu şekilde saqlanğan cenkten evelki qırımtatar matbuatı arasında 1930-ncı seneleriniñ ekinci yarısında neşir etilgen cıyıntıq ve mecmualarda Qızıltaşlınıñ bir sıra eserlerini tapıp oldıq. Şu cümlede «Edebiyat ve kultura» mecmuasınıñ 1939.-№9 – 10 («Sevdigim Yalta» şiiri); soñra «Yaş leninciler» adlı aylıq mecmuanıñ 1939.-№ 2, № 3, № 4, № 6 – 7, № 8 – 9, № 12; 1940.-№ 1, 4 ve 1941.- № 4, 5 nomerlerinde «Qışta», «Qart anay quvana», «Gül», «Keldi baar», «Baar sabası», «Sevgenim bu yaz gecesi», «Aqşam olsa», «Bül-bül ve men», «Qızıl asker», «Ayşeçik», «Samolöt», «Ösken yürek», «Beşik yırı», «Quşlar türküsi», «Baar» kibi şiirleri ve «Artekte» ikâyesi basıla. «Sovet edebiyatı» mecmuasınıñ 1940.-№ 11 (üç şiiri), kene 1940 senesi «Edebiy Qırım» mecmuasında «Atlanayım atıma» ve «Köy aqşamı» şiirleri basılğanını köremiz.

Bulardan ğayrı, cenk vaqtında (1941 senesi) Ukrainada yazılğan «Beriñiz atamnıñ qılıçını maña», 1944 senesi Berlinde yazılğan «Yıldız» ve 1946 senesi Londrada yazılğan «Qırım, meni añasıñmı?» şiirleri 1957 senesi Ankarada çıqqan «Qırım» mecmuasında basılğan ediler [5, s. 71-73].

Bularğa qoşma olaraq o devirniñ genç edebiyatçısı Zinabaddin Kelâmovnıñ 1941 senesi çıqqan «Sovet edebiyatı» mecmuasında neşir etilgen maqalesinde [6, s.67] Qızıltaşlınıñ nümüne sıfatında berilgen «Dağlar» şiirinden dörtlügi köründi.

Bulardan ğayrı, o zamannıñ matbuatında biz tapıp olamağan, amma Qızıltaşlınıñ haber bergenine köre, o devirde «Söyleñiz divarlar» (1940) epik manzumesi de neşir olunğandır. Bu eser rametli yazıcımız Riza Fazıl tarafından 2012 senesi tertip ve Aqmescitte neşir etilgen «Sevdigim Yalta» cıyıntığında bulunmaqta.

1938 senesi Aqmescitteki pedagogika institutınıñ tarih fakultetine kirgen Qızıltaşlı, studentligi devrinde aftada üç gece «Yaş quvvet» gazetasında çalışa, Moskvadan gecelerinen kelgen TASS (telegraf agentstvosı) haberlerini rusçadan qırımtatarcağa çevirip matbuatqa alıp bara. Bulardan ğayrı, Qırımnıñ çeşit yerlerinden (Üsküt, Eski-Qırım, Art-Etek, Bağçasaray ve diger yerlerden) gazeta içün köy işleri ve köydeki medeniy ayat aqqında mahsus reportajlar azırlay. Yani mektep çağında qoluna alınğan qalemi vira işlene, yazı tecribesi ve tasvir ustalığı arta.

Göñlü taşqan genç şair yaz geceleri (tataları ve ana-babası yatqan soñra, bir odada oturmağa bile yer bulamağan alda – qardaşları ve ana-babası ile 10 can ediler) tışarı çıqıp, evleri yanında olğan elektrik diregi astında yerleşip direkteki lampa altında coşqunlıqnen kitap oqumalarına dalıp kete. Bazen ufaçıq olsa da, eser artından eser, manzume artından manzume sıralay. Er satırından, dörtlüginden, manzum ve mensür parçalarından qaleminiñ küçü arta, qullanğan bediy vastaları uyğunlaşa, yaratqan bediy tipleri, tasvirleri daa aydın, daa tabiy olaraq canlandırıla.

«Qış» (1937) adlı ilk şiirinde tabiatnı tasvirlemege oğraşqan Qızıltaşlı qısqa zamandan soñ, «Söyleñiz divarlar» (1940) kibi tarihiy, sotsial meselelerni kötergen epik manzumesini yaratıp oldı. Bağçasaraydaki Hansaraynı ziyaret etkende, tarihçi zenaatını alayatqan gençniñ tarih hatırası artıq keçmişniñ canlı levhalarını kino lentaları kibi aylandırmaqta. Eskideki küçlü milliy devleti, büyük medeniyet ve ilimi, qalabalıq halqı… Raat-raat öz-özüni idare etken, kimsege boysunmağan, öz menfaatını güzel bilgen, añlağan ve özüni er bir duşmandan ve duşmanlıqtan qorçalap olğan devleti şimdi qayda …

Cellât sovetler rejiminiñ ğayet sert tsenzurası altında bulunğan mecmualar ve yazıcılar neler ayta bildiler…

Sus, tilim! Söyleme, söyleme, söyleme!
Divarlar söylesin, sen ise, kel, diñle!
Divarlar pek qarttır, divarlar tarihtir,
Divarlar tökülgen qanlarğa şaattır.
 
Söyleñiz siz maña, söyleñiz, divarlar!
Sarayda ne oldu, Sarayda neler bar?
Söyleñiz, ne yerde güzeller ağladı,
Qalbinde sevgini nelerge bağladı?
 
Ne yerde, nasıl han atlandı atına?
Qaysı bir qapudan çıqtı o yatına?
Qaysı bir topraqta duşmannen çarpıştı?
Ne yerde baş kesip atlısı çarpıştı?
…………..
Mına şu mezarlıq, mına şu Geraylar…
Sarıqlı baş taşlar közüme qaraylar,
Sessiz ve soluqsız men kirem… dolanam
Mezarlar taşına dayanam, oylanam…
 
Közüme baqalar duyğusız dürbeler
Bizlerni qurtar dep, ellerin bereler…

Qızıltaşlınıñ matbaa yüzüni körgen parçaları yavaş-yavaş Qırım intelligentsiyası, ziyalıları ve yazıcılarınıñ diqqatını celp etmege başlay. Edebiy mecmualarda edebiyatşınaslıq ve edebiy tenqit rubrikalarında icadına, qısqa olsa da, bazı qıymetler kesile. Meselâ, Qırım Yazıcılar Birliginiñ reisi olğan Şamil Alâdinniñ «Qırım sovet tatar edebiyatı» maqalesinde Qızıltaşlınıñ icadı aqqında böyle satırlarnı köremiz: «Yaş şairlerden Cengiz Dağcı arqadaş ilki basılğan şiirinde özüniñ keniş istidatı olğanını isbat etti, «Yalta», «Dağlar» ve diger şiirleri buña şaattır. C. Dağcı ileride büyük nefis eserler doğuracağını işandırğan arqadaştır» [7, s.38].

Qızıltaşlınıñ zamandaşlarından birisi yaş yazıcı Zinabaddin Kelâmov ise, onıñ icadına böyle qıymet kesmekte: «Bizdeki yaş şairler arasında daa bir soy bar. Olar öz hayallarında bir simvol yarata, onu aybetley, ohşay ve bunnen ruhlana. Böyle abstraktlıq yañı zamanğa başlağan insanlarda olıp turğan, derler. Meselâ Dağcınıñ «Dağlar» adlı şiirini alıñız. Avtor tumanlı dağlarğa baqıp:

Şairniñ ilhamı, şairniñ sözü,
Keliñiz, dağlarım, sarayım sizni,
Sizlerge baqqan o, duşmannıñ közü
Kör olsun, menim köz bebegim – dağlar,
Sizlerçün sadıq bir askerim, dağlar!!!

Şairniñ bu abstrakt coşqunlığı poeziyanıñ tükenmez çoqrağı olğan aqiqiy, zengin ömürge urunıp dağıla. Şübesiz, öz üzerinde çalışsa «Köy aqşamı» kibi güzel peyzaj bergen şiirlerden ğayrı, belki teren ğayeli, süjetli ve obrazlı eserler de yarata bilir» [6, s.67].

Qırım devirine ait zamanlarda qırımtatarca yazılğan ve 1945 senesi  tamamlanğan «Qorqunç yıllar» romanını qayd etmeli. Bu roman 1955 senesinden başlap «bölüm-bölüm olaraq tolu bez zarflarınıñ içinde» Londradan Türkiyege «Varlıq yayınları» neşriyatına yollanıla. Romannı başta oqup çıqqan Yaşar Nabi böyle qayd etmekte: «Mektüpniñ de, ikâyeniñ de beyan etilmesinde ve şivesinde aqsaqlıqlar bar edi. Yazacınıñ tilini, yahşı bilmegen Türkiye türkçesine yaqlaştırmaq içün elinden kelgenini yapqanı belli edi». Bir taraftan, eserge qıymet kesip, ekinci taraftan, şive «qusurlığını» añlataraq,  Yaşar Nabi fikrini şöyle devam etmekte: «Bu küçlü sanat eseriniñ deral yayınlanmasına qarşı tek mania bar edi: tili, şive tarafından ileri kelgen aqsaqlıqlarnı tüzetilmesi şarttı…» Romanğa qıymet keserken, Yaşar Nabi böyle dey: «Bu derece yaşanğan, bu derece is etilip yazılğan bir facianı insannıñ tükleri qorqmadan oquması, soñunda medeniyet adı altında işlengen cinayetlerni lânetnen añmaması imkânsızdır…» [2, s.6].

Yani Qızıltaşlınıñ bu eseri qırımtatarca olıp, Türkiyede neşir etilmesi içün   («romannıñ tilini, qolayca, tutunmadan oqunacaq bir şekilge qoymaq kerekliknen») Yaşar Nabi ve arqadaşı Ziya Osman Saba türkçeleştirmege areket etkendirler.  Özüniñ yazıcılıq faaliyeti aqqında tüşüngende Qızıltaşlınıñ özü de, romanlarını, hayaliy olsa da, Qırımda yazğanını ayta. 1998 senesi İstanbulda neşir etken «Hatıralarda Cengiz Daǧsı. Yazarın Kendi Kaleminden» kitabında böyle yazmaqta: «Kerçekten de romanlarımı şuur altım daa Aqmescitniñ 13-nci orta mektebinde eken, yazmağa başladım desem, ölçüni qaçırmacağımı tüşünem» [1, s.53-54]

Qızıltaşlı qarısı Regina-Barbara Kleşko ile  qorantasında leh tilinde qonuşa edi. Rusça eser yazğanı da bellidir. Meselâ, 1946 senesi rus tilinde onıñ «Bölşaya loj» («Büyük yalan») pyesası yazıla. Melek hanım Maqsud oğlunıñ haberine köre, Qızıltaşlınıñ inglizcesi de mükemmel edi. Yani Qızıltaşlınıñ serbest olaraq bir qaç tillerde eser yazmağa iqtidarı olğanını köz ögünde tutmalıdır.

Soñ seneleri Qızıltaşlınıñ ilk eserleri yañıdan neşir etilirgende, bazı muarrirlerimiz genç şairniñ yazı imlâsını, şiirlerinde öz vaqtında qullanılğan bazı sözlerni deñiştirmege, «redaktirlemege» özlerine borc tanımaqtalar. Meselâ, «Sevdigim Yalta» şiirinde Qızıltaşlınıñ qullanğan «qanatım çezdim» ibaresi yerine «qanatım çozdım» dep deñiştirilgen. Albu ki, şiirniñ bundan soñki satırında Qızıltaşlı oña qafiye olaraq «bağını kezdim» ibaresini qullanğandır. Yani şiir muarrir elinden keçken soñ bazan ses uyuşmasını ve aenkini deñiştire. «Atlanayım atıma» parçasında ise, «Dağlar keçip bu vatannıñ merkezine barayım» yerine, «Yollar keçip Aqmescitniñ merkezine barayım» kibi uydurılğan satır qullanılmaqta ki, bu artıq şiirniñ manasını da bozmaq sayılır…

Qızıltaşlı gençlik devriniñ coşqunlığı, ilk sevgisi, duyğu qaynamaları ve etrafındaki ayatnıñ, zengin tabiatnıñ, tınmaz iş-areketniñ inceliklerini, hususiyetlerini özcesine bir baqışnen tasvir etmege çalışqanını köremiz. Ayatnıñ ilk basamaqlarındaki ğayet sert ve ğarez, zalim akimiyet rejiminiñ basqısına, ezmesine baqmadan, gür canlı, çoq renkli, issi ve saf ömür irmaçıqlarını köre bildi. Vatanınıñ dülberligi, halqınıñ biñyıllarnen şekillengen milliy hususiyetleri, açıqgöñülligi, tabiy saflığı yaş şairniñ ruhuna ruh, qalemine küç berdiler. Ve bu icadiy başlanğıçtaki yurt sıcağı, vatan qoqusı, etrafındaki tabiatnıñ bütünliginen sağınma ve milliy, tarihiy doğmuşlıq tamırları soñundaki büyük icadiy enişleriniñ sağlam, qaviy temeli olıp, yat illerdeki uzaq ömrü devamında ruhiy ve icadiy tayanç ve qaviy inancına çevrilgendirler.

QULLANILĞAN MENBALAR

1. Daǧcı C. Hatralarda Cengiz Daǧcı. Istanbul:ötüken.- 1998.-271 s.

2. Yaşar Nabi. Bir kaç söz. Daǧcı C. Korkunç yıllar. Roman. Istanbul: Varlık yayınları.-1975.-305 s.

3. İnternet resurs:http://www.bolshoyvopros.ru/questions/1190733-kogda-v-sssr-bylo-vvedeno-platnoe-obrazovanie.html

4. Abdulvaapova L.K. Cınğız Dağcınıñ eserlerinde mekân olaraq Aqmescit//Voprosı krımskotatarsköy filologii, istorii i külturı.-2017.-№1(4).-ss.103-110.

5. Hatıralarda Cengiz Dağcı. Tertip etken Yunus Qandım. Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir.-2000.-108 s.

6. Kelâmov Z. Poeziyamız haqqında // Sovet edebiyatı.-1941.- № 2.

7. Alâdin Ş. Qırım sovet tatar edebiyatı // Sovet edebiyatı.-1940.-№ 11.

İsmail Asanoğlu KERİM

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET