Eski Qırımdaki Özbek Han camisi

19.10.202116:42

Şimal-ğarp taraftan Özbek Han camisiniñ körünişi

Qırım sakinleri hatırlağanları kibi, keçken seneniñ küzünde yarımadanıñ eñ qıymetli tarihiy abidelerinden biri Eski Qırımdaki Özbek Han camisiniñ qurulmasınıñ yedi yüz yıllığı qayd etilgen edi. Bu sıradan tış yıldönüminiñ keçirilüvinde birinci olmaq içün eki devlet reqabet köstergen edi. Eski Qırım camisiniñ 700-yıllığına em Kiyev, em de Moskva şeerleri farqlı tedbirler teşkil etken ediler. Bu binanıñ hususiy emiyeti nededir, aceba?

Eñ-evelâ, Özbek Han camisi evelden Qırımda bar olğan medeniyetleriniñ biri – Altın Ordu medeniyetiniñ ‘nümüne temsilcisi’dir. Yarımadada soñki eki biñ yıl içinde farqlı medeniyetler çoq edi. Olardan er biri bizim içün bir qaç abide qaldırdı. Bu abideler arasında bir danesi eñ emiyetli ve eñ tanılğanlardandır. Misal olaraq, Keriç şeerindeki Pantikapey yıqıntıları antik dünyasınıñ örnegidir, Aqyardaki Hersones sütünları – Bizans imperiyasınıñ misalidir. Orta asır İtaliya aqqında hatıralar Sudaq qalesiniñ qullelerinde saqlanıldı, Qırım hanlığınıñ künleri aqqında Bağçasaraydaki Han Saray tarif ete ve ılâhre… Altın Orduğa kelgende ise – Qırımda onıñ mimar abideleri çoq saqlanılmadı. Avdet gazetasınıñ saifelerinde evelki yazılarımda men olarnıñ aman-aman episini sayıp çıqqan edim: bu Aqmescit civarındaki eki caminiñ yıqıntıları ve Bağçasaraydaki beş ordu dürbeleridir. Bundan da ğayrı, ordu zamanınıñ daa bir qaç inşaat yıqıntıları Eski Qırımda saqlanılğandır (nevbetteki sanlarda men olar aqqında tarif etecem), amma olar, Özbek camisinden ğayrı, pek zarar kördiler ve tek yıqıntılar şeklinde bu künlerge yetip keldiler.

Böylece, künümizge yetken ordu zamanınıñ abideleri arasında Özbek Han camisi tek Qırımda degil de, evelden bütün Altın Ordu padişalığı yerleriniñ eñ miqyaslı, eñ körünişli ve eñ yahşı saqlanılğan binadır. Özbek Han camisi özünde evelki Qırımnıñ (em de tek Qırımnıñ degil de) bütün devrini qaplap ala. İşte, tamam bu sebepten cami hususiy emiyetke saiptir. Ordu zamanınıñ mimariy abideleri pek az ve siyrektir, böyle alda saqlanılğan abideler ise pek nadirdir. Bu cami neden sebep künümizge qadar öyle yahşı saqlanıldı?


Özbek Han camisiniñ kirişinde örnekleriniñ bir qısmı

Bu binanıñ yanına kelgende, er sefer, toqtap, çoq vaqıt onıñ kirişine baqıp turam. Onıñ üstünde örmeleşken yapraq, filis ve çöl zambaqlarından ibaret örnekler pek dülberdir. Bu örnekler, sanki, cami 714 (yani 1314/15) yılında Muhammed Özbek orda hanınıñ ükümdarlığı zamanında ve maddiy imkânlar bağışlağan ya da mimar olğan bir de bir Abdülaziz yardımınen qurulğanını aydınlatqan hattat yazılarına çevirileler.

Altın Ordunıñ ükümdarı yazıda eki adınen añılması boşuna degildir. Türk Özbek adı oña doğulğanda berildi, arap Muhammed adını ise musulmanlıqnı qabul etken soñ aldı. Türk yılnamelerine köre, han tahtqa çıqıp, sekiz yıl keçken soñ musulmanlıqnı qabul etti (yani, tahminen, 1320 senesinde). Amma bizim yazımız Muhammed adını han tahtqa çıqqan soñ bir yıl keçirip, qullanmağa başlağanını köstere, demek ki, o, musulmanlıqnı daa da evel qabul etti. Özbek handan evel Altın Orduda devlet dini yoq edi desek olur. Evelki hanlarınıñ çoqusı özüniñ mongol baba-dedeleriniñ dinini – kökke tapınuvnı (bu inançlarğa daa ‘tengrianstvo’ dep aytalar) küte ediler. Padişalıqnıñ çeşit qasabalarında yaşağan insanlar ise çeşit dinlerge: şamanizm, hristianlıq ve islâmğa inana ediler.

Yarımadada ordu saipliginiñ paytahtı Qırım şeeri (şimdiki Eski Qırım) edi. Şarq Türkiye ve Orta Asya vaazcılarınıñ sayesinde bu şeer çoqtan musulman medeniyetiniñ yerli merkezi olğan edi. Özbek handan ta 50 yıl evel şeerde birinci cami qurulğan edi.

Yañı devlet dinini kirsetilüvi han içün qolay olmağan edi: ordu ziyalıları kirsetilgen yañılıqlarğa qarşı ediler. Olar sultannıñ yañı musulman statusı hanğa sıñırsız iqtidar bereceginden qorqa ediler. Bundan sebep, islâm dini keniş darqalğan zengin ve çoq nufuzlı Qırım ulusı Özbek hannıñ islâatları içün ayrı yerge saip edi. Tahtqa çıqqanınen, Özbek han Qırım paytahtınıñ sakinlerine büyük ve dülber camini ediye etmege emir berdi. Bunıñ sebepleri bellidir: şeerde hannıñ yañı siyasetine qol tutqan çoq insan yaşay edi. Muhammed-Özbek stategik cehetten müim olğan bu vilâyetniñ idaresine eski dostu ve safdaşı olğan Kutlug-Timur emirni tayin etti (oquyıcılar evelki yazılarımdan hatırlaylardır ki, Kutlug-Timur ve onıñ ailesi Qırımnıñ tarihına künümizge yetken bir qaç mimariy abidelerniñ qurucıları olaraq kirdiler).

Özbek hannıñ seçüvi strategik taraftan doğru oldı. Ordunıñ musulman Yaqın Şarqınen pekingen siyasiy bağlar sayesinde Qırım ulusı (Garbiy Avropa ile sıq alış-veriş munasebetlerini qurdı) tez vaqıtta Çizgizid padişalıqnıñ uzaq bir çetinden mustaqil halqara ticaret ve musulman medeniyetiniñ merkezine çevirildi. Qırım şeerine kelgen seyahatçılarınıñ tarifleri eñ coşqun beñzetmelernen toludır.

Amma raatlıq ve zenginlik deviri soñsuz olmadı. Özbek ve onıñ oğlu Canibek hanlarınıñ hayırlı idarelerinden soñ, Altın Orduda çoq vaqıtqa öz ara añlaşılmazlıqlar ve iç cenkler zamanı başladı. Özbek hannıñ ölüminden daa yüz yıl keçmeden Qırım paytahtı bir zamanları Ordunıñ eñ büyük şeeri olğanı, şimdi ise onıñ çoqusı yerleri viranelerge çevirilgenini padişalıqnı öz közünen körgen adamlar yaza ediler…

Yazıq ki, amma men çoqusı allarda qırımtatar tarihınıñ abideleri aqqında keçken zamanda ikâye etmege mecburım, çünki olarnıñ ekseriyeti bozuldı, saqlanmadı, künümizge qadar yetmedi. Çoqusı allarda böyle viranelerniñ sebebi 1783 senesi Qırımnıñ Rusiye tarafından işğalinden evel (misal olaraq, Kefeni yernen yeksan etken) olğan cenkler ya da 20 asır başında bolşeviklerniñ dinge qarşı yapılğan kampanyalarıdır (olarda qırımtatarlarnıñ bir sıra qadimiy ibadet inşaatları yoq etildi). Amma Eski Qırım – bu ayrı bir adisedir. Şeerniñ zevalı ve acayip inşaatlarınıñ yıqıluvı bu 20 ve 18 asırlar adiseleriniñ degil de, ta 14 ve 15 asırlarınıñ neticesidir. O zaman öz ara cenklerde Altın Ordu yıqıla ve Qırım Hanlığı meydanğa kele edi. Tahtqa çıqmağa istegenler Qırımnı biri-birinden cenkler vastasınen çekip ala ediler. Bunıñ esas maqsadı öz quvetlerini daa da küçlü yapıp, Aşadaki Edil etrafındaki esas baqşışnı – ordu paytahtı Saraynı qazanmaq edi. Böyle şaraitler neticesinde ulusnıñ qadimiy paytahtı pek zarar kördi, raqipler çoq kereler onı muasarağa sarıp, ücüm etip, ep yañı viranelerge sebep ola ediler. Yabancılarnıñ bu tutuşmaları ağır bir yük olıp, qırımlılarnıñ omuzlarına tüşe edi, neticede bu sebepler yoq olayatqan padişalıqtan çetleşip, yañı mustaqil devletniñ qurulmasını temin etti.

Zaman keçti ve Ordunıñ yıqıntılarında Qırım hanlığı güllemege başladı, amma ulusnıñ cenklerde yıqılğan qadimiy paytahtı başqa iç bir zaman külden yañıdan tiklenilmedi. Onıñ qadimiy muazzam bina yıqıntıları kelgen musafirlerni ayrette qaldırmağa devam ete edi. Amma Geraylar sülâlesiniñ ükümdarları Qırım şeeriniñ evelki mühteşemligini yañıdan tiklemege çalışmadılar, çünki yañı paytahtnı daa da qolaylı ve daa da qorçalanğan yerde – Bağçasaray deresinde qurmağa qarar berdiler.

Amma, añlaşılğanına köre, Eski Qırımnıñ bir binası istisna oldı


1906 senesi neşirinden Özbek han camisiniñ fotoresimi.

1980-ci senelerde arheolog ve mimarlar Özbek han camisiniñ yañıdan tamirlevinen oğraşmağa başlağanda, olar hucur bir hususiyetke diqqat ettiler. Qurucılıqnıñ bütün qaidelerine qarşı itişamlı kiriş qapısınıñ taş töşemesi, oña yaqın olğan caminiñ şimal divarı taş töşemesinen bağlı degildir. Eger qapı ve divar aynı vaqıtta qurulsalar, böyle vaziyet olmaz edi. Bundan da ğayrı, İnce hatun medresesi qalımtılarına bağlı olğan caminiñ cenüp duvarınıñ tetqıqatları cami qurulğanda medrese endi turğanını kösterdi. Böyle al nasıl ola bilir ki, eger medrese camiden 20 yılğa yaş olsa?

Eger Özbek han camisi tamamen ğayrıdan qurulğanını tahmin etsek, bu olabilecek bir vaziyettir. Añlaşılğanına köre, onıñ kiriş qapısı, iç sütünları ve başqa qısımları bir zamanları parçalanıp, medrese divarına ketirilip, yañı yerde qalanğan edi. Yapılğan qoşma arheologik malümatlar kösterdiler ki, bu adise 15 ve 16 asırlarnıñ sıñırında yüz berdi. Amma kim ve ne içün eski camini ğayrıdan qurdı?

Keçenlerde caminiñ içinde 918 (1512/13) senesinde Meñgli Geray han bu camide minber qurğanını açıqlağan yazı olğanı bellidir. Amma, añlaşılğanına köre, bu binanıñ taqdirinde Meñgli Geraynıñ iştiragi minber qurulmasından daa da büyük edi. Çünki binanıñ ğayrıdan tiklenüvi tamam onıñ ükümdarlığı zamanına rast kele. Meñgli Geray aqqında tek minber üstünde yoq olğan yazı degil de, pek yahşı saqlanğan mihrap da hatırlata. Eger diqqatnen baqsañ, onıñ tanış olğan sarmal şeklindeki filis yazılarınen sarılğan örnekleri daa da çoq Özbek caminiñ qapısında yapılğan yazı ve örneklerinen degil de, Salaçıqtaki birinci Qırım hanlar dürbeleriniñ örneklerinen oşaylar. Eski Qırımdaki mihrap ve Salaçıqtaki han dürbesiniñ bezetmelerini aynı ustalar yapqanını tahmin etmege mümkün! Bu olabilecek bir aldır, çünki o zamanları Meñgli Geray özüniñ yañı Salaçıq paytahtında pek miqyaslı qurucılıqnı alıp barğanı bellidir.


Özbek han camisiniñ örnekli mihrabı

Eger kelecekte yapılacaq tetqıqatlar bu fikirni isbatlasa, ulu Qırım ükümdarı Meñgli Geray özüniñ ulu ordu selefiniñ mirasını saqlamağa ve Özbek han tarafından qurulğan Eski Qırımnıñ esas şeer camisini yañı yerde qalımtılardan ğayrıdan tiklemege qarar bergenini añlamağa mümkün olacaq.

Bu cami nasıl sebeplerden yıqılğandır? Bu cenk zamanında olğan yanğın, topraq eşilüvi ve zelzele neticeleri (1420-cı senelerinde İnce hatun medresesiniñ damını ve qullelerini yıqqan zelzele) de ola bilir. Qazanıñ tam sebebi ve Özbek han camisiniñ ilk yerleşken yeri bu vaqıtqa qadar belli degildir. Amma nasıl olsa da, Qırımda ordu devirniñ esas abidesi saqlanıldı ve bunda Meñgli Geraynıñ rolü pek büyüktir. Salaçıq şeeri, Or Qapı ve Özü özeninde qaleler qurulmasınen meşğul olğan hannıñ bütün qadimiy şeerni ğayrıdan tiklemege imkânı yoq edi. Amma ordu Qırımınıñ eñ esas, birinci binasını, esas şeer camisini tiklemege qarar bergenini tahmin etmege mümkün. Eger bu kerçekten de öyle olsa, Qırım içün Özbek han camisiniñ tarihiy qıymeti daa da büyük olacaqtır. Çünki bu cami yarımadada biri-biriniñ artından kelgen tarihiy devirleriniñ bağ timsali ola bilir.

Oleksa GAYVORONSKİY

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET