18 mayıs – sürgünlik künü…

18.05.202212:56

Aliye Yasıba

18 mayıs – sürgünlik künü…

Qırımtatar halqınıñ tarihında facialı saife

Er bir halqnıñ, onıñ bütün temsillerini, siyasiy ve diniy baqışlarına, o, ya da başqa teşkilãtlarına mensüpligine  baqmadan, birleştirgen umummilliy bir tarihlar mevcuttır. Bir çoq halqlar içün böyle kibi tarihlar- mustaqillik künü, ya da diger quvançlı vaqialarnen bağlı ola. Amma qırımtatarlarınıñ taqdirinde facialı 18 mayıs — deşetli sürgünlik vaqiası eñ unutılmaz kün olaraq qaldı. Aman-aman 66 yıl evel  bütün halqnı aynı vaqıtta satqınlıqta qabaatlap, iftirağa ve azaplarğa oğratıp, Vatanından mahrum qaldırdılar. Qırımnıñ bereketli topraqları eki künde boşadı, 48 saat içünde öz evlãdından ayırılıp solıp qaldı. Mal vagonlarınıñ içinde, suvsız, aşsız, ölüm eşelonları onlarnen biñler  qırımtatarlarını Orta Asiyanıñ qaynaq çöllerine ebediyen qaldırmaq içün alıp kete edi. Bu canavar emirniñ amelge keçirgenler tesadüfen şimal-şarq Qırımnıñ bir köyniñ sakinlerini unuttılar. Adamlarnı barjalarğa yüklep, açıq deñizge ğarq ettiler. Böyle etip öz qabaatını añlamağan insanlar  tuvğan yurtnıñ yalıları yanında canlarını berdiler.

Ulu Vatan cenki vaqtında qırımtatarlar diger halqlarnen bir sırada  Vatan oğrunda küreştiler, olarnıñ tuvğanları ise 1944-1945 seneleri qara poyezdler ketken yol boyu  ve soñra da ğurbetlikte açlıq, suvuq ve hastalıqlardan öle ediler. Ulu ğalebeden soñ 1945 senesi er bir asker tezden öz evlerine qaytmağa aşıqa edi. Bunı qırımtatar askerleri de bekley ediler. O vaqıtta askerler arasından eşitilgen Qırım boşatılğanı ve onıñ tamır halqı  zorbalıqnen köçürülgeni aqqında laflarğa kimse inanmağa istemey edi. Amma maallesef bu öşekler kerçek edi.  Canlarını acımayıp, cesürliknen cenkte küreşken ve tezden vatanına qaytıp, öz qorantalarına qavuşmaq arzusınen yaşağan qırımtatar askerleri içün bu deşetli bir haber edi. Amma olar 24 saat içersinde Qırımnı terk etmege borclı ediler.  Poloniya ve Almaniyadan tuvğan topraqlarına qaytqan bir çoq qırımtatarlar  Qırımğa öyle de yetip barmadılar. Sovet sıñırını keçkeninen olar diger qırımtatarlarnen beraber  Özbekistan ve diger yerlerge çıqarıldıalr.

Ğurbetlikte qattı komendant rejimi tiklenilgen edi. Yaşağan yerlerden ketmege qatiyen yasaq edi. Yerli akimiyetiniñ razılığı olmayıp vaqtınca başqa bir köy, ya da şeerge barılması 20 yıl ağır işlernen cezalandırıla edi. Amma bir şeyge baqmadan Qırımnı  bir daqqa aqılından çıqarmağan halqınıñ iradesini kimse sındırıp olamadı. Ğurbetlikte keçirilgen er bir kün avdet içün, ana yurtta yaşamaq haqqı içün küreşke çevirile edi. Birlik ve beraberlik qırımtatarlarğa deşetli şaraitlerde sağ qalıp,  Vatan- Qırımğa qaytmağa yardım etti. Yasaqlar, tekrar köçürüvler, aqaret ve eziyetlerge baqmadan qırımtatarlar qayta ediler. Tuvğan topraqnıñ er bir köşeçigi, ana tilinde yazılğan er bir söz, anasına ‘Ana’ degen er bir qırımtatar balaçığı oğrunda küreş- bu birlik, vatanına ve halqına  samimiy sevgi sınavıdır.

‘Sürgün etilgen yerlerde  daa çoq semetdeşlerimiz qaldı, — dep ikãye ete, Aqmescitte yaşağan ve sürgünlik deşetini  6 yaşında öz közlerinen körgen Saliye Setdametova.- ‘ Olarnıñ büyük qısmı maddiy zorluqlardan dolayı Qırımğa qaytıp olamaylar. Er kün men Allahqa dua etip, olarğa vatanğa qaytmağa yardım etkenini rica etem. Çünki Vatanda yaşamaq- bir şeynen qıyas etilmeycek bahttır!’

Şü müdhiş 1944 senesi doğulğan ve sağ qalğan balaçıqlar da endi qartbaba ve qartanalar oldılar, amma qırımatatarlarğa qarşı yapılğan bu cinayetniñ aqibetleri o qadar facialı oldı ki, bu kün adamlarnıñ hatırasında daima yaşaycaqtır.

Şaatlar böyle hatırlay:

Vatanımız aqqında 1944 senesinden 1989 senesine qadar hayal ete edik.  İlk yılları atta evler qurmay edik..’ ( Qadri Celilov)

‘1948 senesi  Qırımğa özüm kelecek oldım. Kazahstan  stantsıyalardan birisinde meni çıqardılar ve men atrqa qaytmağa mecbur oldım. Bütün ömür bizni mıtlaq qaytarmaq kerekler dep tüşüne edik..’   (Esvet Bariyev)

‘ Birinci yaz  açlıq azaplarını çekken adamlar bir de bir aşayt qıdırmasınen meşğul ediler. Amma açlıqnı az olsa da söndirmege çare tapılsa bütün laflar Qırımnen bağlı edi…’(Aydın Şemyi-Zade)

‘Bazıda bizni Vatanımızğa qaytaracaqlar kibi laflar eşitile edi. Aftalarnen urbalarımıznı şıqarmayıp yata, yuqlay edik. Artta qalmamaq içün. Anam, yatmañız, keç qalırmız, dep ayta edi. Bu laflar de söne, de kene peyda ola edi. Pek ağır edi. Biz çürük suv içmege mecbur edik.  Hatırlayım ki, ölgenlerniñ bir arzusı bar edi – o da Vatan çoqraqlarından bir yutum suv içmektir…’ ( Paşa Halid)

‘Menim 54 yaşındaki babam ölgeni ve onı nasıl defn etkenlerini bir vaqıt unutmam. 1944 senesi 30 dekabr künü o yaramadı, biz onı hastahanege alıp kettik. Sabahtan men onıñ hatırını soramağa bardım. Belki bir şeyler isteysiz dep soradım. Babam çoq tüşündi,  soñra ağlap, yavaşçıqtan ayttı: ‘ Bir keseçik kebab ve bir keseçik Qırım. ’ (İsmet Ahayev-Bekirov).

Yaqınlarınıñ vefatı aqqında bilgenler, ağlamay, ‘qutuldı’ dep köküs keçire ediler.

Mustafayeva Adile (qız soyadı- Aşımova), 1936 s.  Balaklava rayonı, Baydar köyünde dünyağa keldi. Köçürülgende qorantalarınıñ tertibi böyle edi: ana(ögey ana)- Celãlova Fatime(1907 s.), tatası- Aşımova Pakize(1934s.) Qoranta babam 1927 senesi qurğan, 4 oda ve sofadan ibaret olğan evinde yaşay edi. Bu ev şimdi de tura.

Adile hanım böyle hatırlay.

Tuvğan anamız ve ağalarımıznı 1938 senesi Yalta şeerine raskulaçivaniye devirinde köçürdiler. Olarnıñ Balaklava rayonına kelmege haqları yoq edi. Neticede qorantamız bölündi: eki küçük balanı, olarnıñ arasında men de bar edim, babam aldı, büyük tatam ise anamnen ketti. Men anamnı 1957 senesi Begovatta kördim. Olarnı anda sürgün etken ediler. Babam- Aşim Abdullah oğlu, 1896 senesi doğğan, 1941 senesi orduğa çağırılğan.

Cenk vaqtında biz soñsuz qurşunlardan orduda saqlana edik. Almanlar partizanlar ile bağ olğanını duysalar, ya da olarnıñ talaplarına riayet etmegenlerini körseler, birden qurşunğa tize ediler. Böyle etip, menim dailarım –Ahtem ve Rustem Celãlovlar vefat etken ediler.

Bizni almanlardan qurtarğanda, evimizni hastahanege çevirdiler. Mında er kün ameliyatlar keçire ediler, biz de yardım ete edik. Anam sanitar vazifesini becere, biz ise elimizden kelgenine qadar yardım ete edik- savut bere, hastalar içün süt ketire edik. Böyle kibi yardımnı bütün mektep balaları yapa edi.

1944 senesi 18 mayıs arfesinde aylemizge rahatlıq künü berdiler. Er alda bizni sürgün etecekleri aqqında olar bile eidler. Biz quvanğanımızdan, köyniñ soñunda yaşağan tuvğanlarımıznı ziyaret etip, olarda rahatlanıp, yuqlap toymağa istey edik.

1944 senesi 18 mayıs künü gecesi qapı küçnen qaqıldı. Qapı açılğan soñ evge 3 silãlı asker atlıp kirdi. Olar bizge 15 daqqa berip, eñ kerekli şeylerni, 3 künge aşayt azırlap tez çıqmamıznı emir ettiler.  Biz yan yuqudan turıp, şaşmalap,  öz evimizge barmağa ruhset soradıq. Amma askerler tezce çıqmamıznı talap ete ediler.

Ağlap azbarğa çıqqanda bu felãketke bütün köy sakinleri oğrağanını añladıq. Epimiz köyniñ soñuna, aerodromğa kete edik. Men büyükler ne içün o qadar ağlağanını iç añlamay edim. Çünki bizni qurşunlar atılmağan, uçaqlar uçmağan, yaralanğan askerler olmağan, qan tökülmegen bir yerge alıp keteler dep belley edim.

Bizni silãlı   askerler etrafında aqşamğace tuttılar.  Soñra bizni yük maşnalarına yüklep, Bağçasaray rayonı Süren demiryol stantsuyasına ketirdiler ve gece mal vagonlarına yüklediler.

Er bir vagonğa 70-80-er adam yerleştire ediler. Balaban şeerlerde biz toqtamay edik, vagon qapılarını da bizge açmay ediler. Bazıda vagonğa bir qopqa şorba ve ötmek kirsete ediler, er kesge yetmey edi.Tıbbiy yardım kösterilmey edi. Adamlar hastalana ve öle edi, ölgenlerini askerler alıp çıqa ve yol çetinde qaldıra eidiler. Küçük stantsıyalarda biraz çoqça tura edik. Onıñ içün suv tapıp, ocaq yaqa, yetiştirilse aş pişirile edi. Aşıqıp, qazanlarnen ve suv bardaqlarınen vagon tübünde qala, vagondan artta qala ediler.

Kazah çöllerinden yolunı pek ağır keçirdik. Antisanitar şaraitlerinde pedikulöz başladı. Küçsiz- mecalsız alda bizni ÖSSR Namangan vilãyeti Gartan stantsıyada çıqardılar. 9 adamdan ibaret eki qorantanıñ şeylerini ve biz- balalarını eki köpçekli arbağa yüklediler. Büyükler yanımızda kete ediler. Yangikurgan rayonı Pişkurgan köyüne ketirip, mında bizni bir gece ve bir kün tuttılar. Bir şey añlatmayıp, kolhoz brigadiri bizni i artıq yaşaycaq yerimizge ozğardı.

Ögümizde qapı- penceresi olmağan, aman-aman yıqılacaq, otlar basqan, köpekler yaşağan bir evçik tura edi. Brigadir mında yerleşmek içün bizge 3 kün beridi. Soñra ise biz kolhozğa işke çıqmağa mecbur edik. Böyle etip, aşqa para qazanıp oldıq.

Aynı şaraitlerge diger kolhozlarğa bizim tuvğanlarımız ve bütün semetdeşlerimiz de tüştiler. İşke er kes çıqıp olamadı. Açlıqtan terek tübüne tüşken qaysılarnı aşağan soñ adamlar isalnen çekiştiler. Yatmağa yer yoq edi. Yataq yerine balçıq taban üstüne töşelgen quru otlar. Soñra sıtma hastalığı başladı. Tıbbiy yardımnı üç kolhozğa bir emşire köstere edi. O aftada bir kere keli, bütün hastalıqlardan bir şıfa olaraq- aspirinni qaldıra edi. Kütleviy şekilde hasta ola ediler. Urba, aşayt yetişmey edi. Bir kimse ölse, onıñ urbası, tıb urba ve boyuncaqları satıla edi. Tuvğanlarınıñ al-hatırını bilmek içün bizni- balalarını yollay ediler. Çünki büyükler ya hasta, ya da çalışa ediler. Em de komendant rejiminde 5 km uzaqqa barmağa yasaq edi.

Yaqınlarınıñ vefatı aqqında bilgenler, ağlamay, ‘qutuldı’ dep köküs keçire ediler. Bizim qorantamızdan 1944 senesi sentãbr ayında dizenteriyadan emcem- Tarpeci İsmail(1890) ve alam- Tarpeci Sefaye(1896), açlıqtan ise olarnıñ oğlu Tarpeci Ahtem(1929)

Babamnıñ ağası bar edi- Abdullayev Nazim (1913). 1941 senesi o köyde qalıp, sovhozda aydavcı olaraq çalışa edi.  O ve onıñ apayı Volkova Darya Petrovna partizanlarnen bağlı ediler. Daşa tize, oña qalmağa teklif etseler bile, biznen beraber sürgün etildi, amma olar Namangan vilãyeti Gust rayonına tüştiler.  Daşa tize sayesinde emcem aydavcı olaraq çalışmağa başladı. Ve olarğa 2 odadan ibaret evçik berdiler. Qırımtatar halqınıñ vaziyetini  ve biz babasız olğanını bılıp, Daşa tize bizni açlıqtan qurtarmağa tırışa edi. Bütün Yangikurgan rayonını cayav dolanıp, er bir kolhozğa kirip, o bizni taptı ve Gust rayonına alıp ketirdi. Bu areketleri içün 15 künge apske qapatıldı ve ondan berli komendant nezareti altında buluna edi.

1945 senesi babamız Aşim Abdullah esirge tüşkenini bildik. Ondan soñ Tula vilãyetine iş ordusına, kömür şahtalarına tüşti. Babamız bizge 1946 senesi hasta, 2-gruppa saqatı alında qayttı.

16 yaşını toldurmağance er ay KGB organlarına imza çekmege bara edim. Komendantlar pek sert ediler ve nevbette turğanda qorqudan yüregim buzlay edi. Diger rayonğa ketmege razılıq almaq içün ariza yazmaq ve cevabını almaq içün de defalarca kelmek kerek edi.

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET