Qırım devletiniñ ükümdarı, şair – Bora Ğazı Geray Han (Ğazaiy)

01.06.202220:37

Bora* Ğazı Geray 1501 senesi doğdu. O Qırım devleti tahtında 1588 seneden ta 1607 senesine qadar bulunıp, memleketni idare etti, yani padişalıq yaptı. Bora Ğazı Geraynıñ padişalığı devirinde, Qırım devleti em iqtisadiy ceetten, em içtimaiy-siyasiy ceetten bayağı ileriledi. Memleketniñ arbiy quvetleri – silâsı islâat yapıldı. Ateş açqan silâ ile silâlanğan mahsus ordu meydanğa ketirildi. Neticede, o em avropa yönelişinde, em de asiya yönelişindeki arbiy seferlerininiñ ekseriyetinde misli yoq arbiy ğalebelerni elde etti. Bundan ğayrı o, Qırım devleti tahtına minüv meselesinde de adaletli islâatlarnı amelge keçirdi. Yüksek bilgige malik olğan Bora Ğazı Geray Han meşur serasker em de devlet erbabı olmaq ile beraber arap, fars, türk ve mıtlaqa doğmuş qırım tilini mükemmel bilgen ve şu tillerde serbest şiir yaratqan öz deviriniñ büyük intellektidir.

Bu yüksek mertebeli zat, aynı zamanda muzıkanı çoq güzel añlağan ve türlü çalğı aletlerde, bu cümleden sazda da çala bilgen istidat saibi edi. Bora Ğazı Geray acayip hattat olmaq ile beraber meşur şair edi. O özüniñ Ğazaiy namındaki edebiy tahallüsile, dünya yüzüne çıqarğan şiirlerinde – nazm satırlarında bu fani dünyanıñ mürekkep ve aynı zamanda ğayet meraqlı, atta neşeli taraflarını urğulay, teren felsefiy mana taşığan ilham incilerile bezete.

Bora Ğazı Geray Han – Ğazaiy 1607 senesi vefat etti. O qadimiy Bağçasaray şeeriniñ Hansaray Dürbesinde babası Devlet Geray Hannıñ yanında defn olundı. Allanıñ rahmetinde olsunlar.

Bora Ğazı Geray Hannıñ – Ğazaiyniñ nazmiyetinden nümüneler

ĞAZEL
Yıqıldı zulm elinden hane-i dil,
Vetandan ğayrı lâzim keldi menzil.

Bilinmez oldı qadri merd olanıñ,
Cefai-i tañnı çekmek cana müşkül.

Raiyyet-perver olmaz ehrimende,
Şeh-i dana ki bundan dahi ğafil.

Haqqa çin tanı keldi çün qulağa,
Ki, biz çıqtıq ve lâkin qaldı mahfil.

Ğazayiı yaqubdır nar-ı ğayret,
Vetan terkin qılurmı yoqsa aqıl.


DOLAB
Yol üstünde yoluqtım bir dolaba,
Didim: “Niçün sürersiñ yüz bu aba?

Delinmiş bağrıñ u qaddiñ bükülmiş,
Közüñ yaşı ayağıña dökülmiş.

Nedir, aşıqmısıñ? Varmı firaqıñ?
Bu ğurbette kimedir iştiyaqıñ?

Geçer böyle seniñ leyl-u niharıñ,
Ki, yoqmudır eliñde ihtiyarıñ?

Nedir bais hale böyle fiğana?
Bükülmiş qametiñ, dönmiş kemana.

Em ağlarsıñ, em iñlersiñ dem-a-dem,
Bu gizli derdiñi bilmez iç adem”.

Dolab işitti benden bu hitabı,
Zeban-i al ile verdi cevabı:

“Habersiz adem oğlu maceradan,
Qazadan bil deme çün u çiradan.

Yüce dağlar idi evel mekânım,
Benim de var idi tab u tuvanım.

Aqardı er zamanlar deşt-i sarı,
Revan olup ayağım çeşmesarı.

Tutub er yanımı, qolım – budağım
Çemen üzre tutub er dem ayağım.

Başımda qumrı vu tuğrac öterdi,
Zeminimde nice güller biterdi.

Libasım kâ yeşil, kâ al olurdı,
Nazan vaqtı zerim pamal olurdı.

Benefşe baş ururdı sola, sağa,
Nihal-i nevresem durub ayağa.

Safa ile tutub camını lâle,
Saçardı culasını hake jale.

Olub nergiz közi er gice bi-hab,
Olurdı nul-i meclis anda unnab.

Esip bad-i ecel nagâh yıqıldım,
Kesildi bih-i ömrüm anda bildim.

Büke kelmez idi hargiz kemanım,
Yıqıldım, qalmadı tab u tuvanım.

Heman dem kesdiler qolım – budağım,
Süyremekçün biri deldi ayağım.

Taqub boynuma anda rismanı,
Ki bildim qalmadı işret nişanı.

Qani ol mergzarım, lâlezarım?
Diriğa kitti elden ihtiyarım.

Meni qıldılar anda hake yeksan,
Ki efğan eyler idim anda nalân.

Nice yıl geçdi vü cismim qurudı,
Yeşil tonım qarardı ve çürüdi.

Zekerya tek meni anda biçerler,
İşit imdi baña ne iş geçerler.

Qılıp tahta meni em mıh ururlar,
Tecemmü eyleyib köke sürürler.

Dönerim ol zamandır, bu zamandır,
Bilürseñ ki felek işi yamandır.

Yidi Eyüb tek bağrımnı kirman,
Qazaya çare ne? Söyle ne derman?

Sözümden ibret alğıl sen de, ey, Han,
Felek mülkinde varsız cümle mihman.

Ğurur itme saqın sen de cihana,
Külerdim ben de nice natuvana.

Felek bir yedi başlı acderhadır
Ki naqd-i amr-i adem hud ğıdadır.

Nice mürsellere zehrin içürdi,
Nice yüz biñ veli andan keçürdi.

Nice şahlar kelür anda olur mat,
Murad üzre sürülmez bunda iç at.

Ne hoş dimiş bu ebâtı bir ustad,
Ki er demde anıñ ruhu ola şad.

Dilâverler cihana doymadılar,
Zamanıñ hamlesine doymadılar.

Ki aldanma arus-i dehre zinhar,
Nice arslan elâk eyler o murdar.

Ne al olsa oña dil virme barı,
Vefalu deb bu kâhbe ruzigârı.

Geçürme ğaflet ile ruzigârıñ,
Ki var iken eliñde ihtiyarıñ.

Dilersiñ ki irişesiñ kemale,
Tevekkül qıl er işde Zulcelâle.

İki alemde isterseñ ferağat,
Aqıt köziñ yaşını, eyle taat.

Sözüñ hatm et, yeter, didiñ, Ğazaiy,
Ki taat qıl dile Haqtan rizayı.

Riza var er ne ki kelse qazadan,
Hudadan bil, Hudadan bil, Hudadan!”

Nazm satırlardaki bazı sözlerge izaat:
dil – qalb; yürek
merd – cesür; cesaretli; qorqubilmez
cefa-i – istirap; sıqıntı çekmek; eziyet çekmek
şeh-i – şahı
dana-ki – ikmet; ikmetli; ilimli; bilgili (adam)
ğafil – bilmemezlik; perişan; qayğısız
çin tani – kerçekten itiraz
mahfil – akimiyet ve onıñ etrafı
yaqubdır – yaqqandır
nar-ı – ateşi; alevi
terkin qılurmı – terk etermi
dolab (dolap) – suv köpçegi; divar şkafı; divar közü (niş)
yoluqtım – rastkeldim; körüştim; sadır oldu
qaddiñ – endamıñ; vucudıñ
firaqıñ – ayrılıq
iştiyaqıñ – maddeñ; iştaañ
leyl-u – gece; gecege beñzegen; qara saçlı
ihtiyarıñ – istegeniñ kibi; qart kişi
qametiñ – endamıñ; vucudıñ
kemana – kemane; yay; oq
zeban-i al – til; lisan
maceradan – qavğadan; aytışuvdan; serguzeşten
çün – sebebi; çünki
çeşmesarı – çoqraqqa; köpkege
çimen – yeşillik
qumrı – qumrı quşı
tuğrac – tuğra (gerb)
benefşe – melevşe
nihal-i – filisi; yaş-taze pıtaçığı; ince, nazik, dülber endam
safa – safqa; sırağa
unnab – yaptırtmaq; teslim oldurtmaq; razı oldurtmaq
zehrin – zeeri
veli – muqaddes
zinhar – aslı da; iç de
murdar – bılaşıq; pis; alçaq; kirli
kâhbe – rezil; namussız; alçaq; yolsuz qadın
kemale – irişmek
tevekkül qıl – tabiy ol; diñle
ferağat – raatlıq; eyiallılıq; bahıt
taat – itaat
rizayı – razılığı

EDEBİYAT:

  1. ALİM GERAY SULTAN. Gülbun-i hanan. (Neşirge Kemal Qoñratlı azırladı). “Yıldız”. 1998. № 6.
  2. ABDULVAAP NARİMAN. Gülşen hayalları. Aqmescid. 1999.
  3. GAYVOROVSKİY ALEKSEY. Sozvezdiye Gerayev. Simferopol. 2003.

____________________

*Bora (boran) – bazı bir menbalarğa köre özüniñ coşqun, taşqın, deşetli tabiatı içün Bora Ğazı Geray Hanğa halq tarafından işte, Bora (Boran) namı berildi.

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET