Qırımtatar folklorında sayılarnen turğunlaşıp qullanılğan kelimeler ve cümlelerniñ (magik sayılarnıñ) bediiy vazifeleri ve manalarına dair

29.01.202317:39

[Аyşe Kökiyeva]

Qırımtatar folklor eserlerinde qullanılğan “üç”, “dört”, “doquz”, “qırq” kibi sayılar tarihiy esasları ve poetik tabiatına köre: ananeviy ve tılsımlı sayılar çeşitine tasnif etile. [4,15]

Ananeviy ve tılsımlı sayılarnen birikip ve turğunlaşıp qullanılğan kelimelerdeki manalar özünde milliy medeniyet kodu añlayışını mücessemley. Satırlarda tariflengen mündericesine köre, bu sayılar feza, vaqıt, predmet ve ruhiy medeniyet kodlarına taqsimlene. [12,232-233].

Qadimiy devirlerden berli halqımıznıñ añında kodlaştırılıp, mücessemlengen kelimeler milletniñ medeniy variyeti sayılır. Bu medeniy variyet asırlar terenliginden bizim künümizge halq ağız yaratıcılığı ve edebiy abideler vastasınen kelip yetkendir. Ve bugün de bugün asırlar terenliginde saqlı qalğan bu kelimelerniñ manası zemane nesilge añlaşılmayıp qalmaqta. Zaten olar milletniñ faniy dünyasınıñ medeniy qıymetlerini özünde mücessemlep kelgenleri ve medeniy kod añlayışını taqdim etkenleri sebebinden, al-azırda olarnı ögrenmek ve manalarını tavsilâtlı aydınlatmaq devrimizniñ müimden müim meselesine çevirilmektedir.

Halq ağız icadınıñ bediyetligini mükemmelleştirgen sayı remzleri (simğaları) muayyen strukturalı-semantik ve poetik vazifelerini becereler. Poetik formulalar terkibinde turğunlaşıp qalğan sayılır bediiy metinde ananeviy şekilde işletileler.[4.25]

“Üç” Qırımtatar masallarında ananeviy üçlükniñ genezisi qadimiy insanlarnıñ dünyabaqışı ile bağlı olğanı üç yol motivi, üç başlı simalar ve süjet elementleriniñ üç defa tekrarlanuvı kibi magik üçlük ile bağlı mürekkep semantik konstruktsiyalar seçile. Alemniñ üçke bölünüvi aqqındaki tasavurlar esasında peyda olğan üçlük strukturası qadimiy türk mifologiyasında universal kosmik model olaraq qullanğan. Kök–Er–Er astı üçlügi ilki miflerde tasvirlenip, qaramanlarnıñ faaliyetini özünde mücessemlegen epik mekân arealıdır. Qadimiy türk mifologiyasında Kök – Tañrılar – yahşı ruhlar mekânı, Yer – insanlar diyarı, Yer astı – yavuz küçler, ölüler alemi sıfatında tasavur etilgen. Mifteki trihotomik, yani üç alem motivi qırımatar masallarındaki epik mekân añlayışınıñ tizilişine esas olğan. Qırımtatar masallarında üç sayısınen birikip “üç kün müllet”, “çetten üç adam ketirmek”, “üç yüz aqça miras”, “toynıñ üçünci künü”, “üç yıl ğurbetlikte bulunmaq”, “yuqudan üç kün soñra uyanmaq”, “quş kimniñ başına üç kere qonsa, o kişini han saylanması”, “padişanıñ üç oğlu”, “üç başlı dev”, “saçlarınıñ ucunı üç ayırı cepke saqlamaq”, “meydannı üç sıra şeklinde quşatmaq”, “üçünci cuma”, “üç kün gizlemek”, “hastalanğan soñ, üç kün keçken soñ ölmek”, kibi kelimeler qullanılğanını qayd ete bilemiz.[15], [17].

“Edige”, Qoplandı Batır”, Kör oğlu”, “Qozukürpeç” qırımtatar destanlarında “evlenmek içün üç şart qoymaq”, “Üç batır”, “üç kere tövbe etmek”, “Üç ün üç gece toynıñ devam etilüvi”, “üç quyunıñ suvunı içmek”., “Evniñ ögünde üç kere dolaşıp qapı tübünde izlerini qaldırmaq”, “üç arşın qalınlıqta bir şey”, Üç yigitniñ bir qalede yaşaması” kibi üç sayısı qullanılğan ibarelerni seçmek mümkün.[14],[16].

Destanlarda üç sayısı eserniñ kompozitsiyasını belgilegen müimden müim elementlerdendir. Olar eserniñ başından soñuna qadar süjetni özüne boysundırıp keleler. Şunıñ içün de ananeviy üçlik epik destanlarnıñ poetik struktarasını müim komponetlerinden biri olaraq esaplana. [8, s.117].

“Dört” Dört sayısınıñ magik-mifologik sayılar sistemasında yer alğanını qırımtatar masalları ve halq destanlarında rastkelgen misaller tasdıqlaylar. Masallar ve halq destanlarında “dört” raqamınıñ “taba, taraf, soqaq, köşe, yaq, divar, oda, boynuz, köz, qız” kibi sözlernen beraberlikte qullanılıp kelgenini de qayd ete bilemiz.Meselâ, “Edige batır” masalında Tohtamış han dört yol başına bekçi olaraq birer qaravul qoydıra [17,s.491], “Ayuv qulaq batır” masalında vezir qıznıñ yoq olğanını duyğanınen, dört bir tarafqa asker yollay [17,s.452], Suvdan çıqıp, Ayuv qulaqnıñ sözlerini eşitken acderha közlerini dört açaraq onıñ üstüne atılır [17,s.459], “Cantemir batır” masalında araştırılğan yigitni tapmaq içün, memleketniñ dört köşesine haber etilir [17,s.466], “Edilbay ve Cayıqbay” masalında dört bir yaqtan atlı yigitler toplanıp kelirler [17,s.497], “Dünya güzeli” masalında han dört atlı bir faytonnen “dünya güzelini” ketirtir” [17,s.474], “Köse ve dev” masalında köseniñ dört oğlu bardır [17,s.145], Yedi başlı dev kelmezden evel, köse dört oğlunı evniñ dört köşesine bağlar [17,s.145], “Dülber” masalında qız doğulğan vaqıt dört divardan dört derviş çıqar [17,s.470].

“Edige” destanında “artından dört atlı yetişmesi”, “Ölgen bir adamnıñ dört oğluna bir eçkiniñ dört ayağı miras qalması”, “dört bölmeli ocaq qazdırması” kibi ifadeler rastkele. “Kör oğlu” destanında “Kör oğlu dört odadan ibaret qırq arşın yüksekliginde bir qale qura”, “bir qoyun sürüsinen beraber dört boynuzlı bir qoçqarnen çayırğa kete” kibi “dört” raqamınen beraberlikte işletilgen cümleler közge çarpa. “Çora batır” destanında “Çora batırnıñ dört bir tarafı duşman tarafınldan çevrilir”, “Aşıq Ğarip” destanında “anası Aşıq Ğaripni dört köznen bekler”, “Tairnen Zore”de “dört qız kele, Zoreni köterip ala” kibi “dört” sayısınen turğunlaşıp ve birikip işletilgen ibareler mevcüttir.Qırımtatar masalları ve halq destanlarından ketirilgen misallerni talil eterek, dört raqamınen qullanılğan ibareler bazı allarda çoqluqnı añlatqanını ayıra bilemiz. Bazı birikmelerde ise olar alemniñ semantik tiziliş remzi sıfatında işletilgenini qayd etemiz.

Qırımtatar masalları ve halq destanlarında epik mekân “dört köşe”, “dört divar”, “dört yol”, “dört bir taraf”, “dört bir yaq”,”dört bölmeli ocaq”, “dört odadan ibaret (qale)” kibi ibarelernen belgilene. Epik mekânnı qorçalağan qaramanlar ise “dört atlı yigitler”, “dört atlı”, “birer qaravul”, “dört oğlan”, “dört derviş”, “eçkiniñ dört ayağı”, “dört boynuzlı bir qoçqar”, “dört köznen bekler”, “dört qız” timsali ile quvetlendirile.

Epik mekânnı belgilegen ibareler ve epik mekânnı qorçalağan qaramanlarnıñ timsali beraberlikte poetik formulalarnı meydanğa ketireler. Bu poetik formulalar “dört” sayısınıñ eserde, hususan işletilgen ibarede becergen bediiy vazifesini ayırıp, tayinlemege hızmet eteler. “Doquz” Qırımtatar folklor eserlerinde qaramanlarnıñ nutqunda qullanılğan “doquz tolğaq bir keldi” degen ibareni oquğandırsıñız. Çıñ ve maneler aytılğanda, “saçı doquz tutam”, “saçı doquz qulaç”, “saçı doquz qat”, kibi kelimelerni eşitkendirsiñiz. Destan, efsane ve masallarda rastkelgen “Dört müçeñ sağ olsun”, “dört tarafıñ qıbla” “dört köz tügeti körüştik”, “közlerim dört oldı” kibi turğunlaşıp qalğan ibareler er kes içün añlayışlımı eken? Böyle ibarelerniñ manasını zemane gençleriniñ çoqusı añlamaylar. Misal olaraq, “doquz tolğaq bir keldi” degen ibarede qullanılğan “doquz” raqamı esasen “çoq işniñ bir künde yapılacağını añlatır ve kösterir.”Saçı doquz tutam”, “saçı doquz qulaç”, “saçı doquz qat”, dep tariflengen kelimede qız saçınıñ qalınlığı ve uzunlığı kösterilir. “Doquz tolğaq” ibaresi – insan vucudındaki eñ zarur: köz, qulaq, burun, ağız, tiş, til qol, ayaq, qarın kibi azalarnıñ birdemligini añlata. Bu ibarede de doquz sayısı ananeviy tarzda işletile. Çünki insan teninde ekinci derece azalar yoqtır, olarnıñ episi insan içün müimdir. [4.32]

Folklor eserlerinde belli bir sözlernen işletilgen “üç”, “dört”, “doquz”, “qırq” kibi sayılar ayrıca emiyetke maliktir. Masallardaki qaramanlar doquz ay, doquz kün, doquz saat ve doquz daqqada dünyağa keleler. Pelvan-batırlar doquz gece ve kündüz yürip, ilk qaramanlığını köstergen arada, tek doquz yaşına yetken olalar. Doquz qatlı koşk üstünde sefa sürgen qız uzaq yurttan kelgen yarını doquz qatlı minderge oturtıp, izzet ihtiramını bildire.

Doquz künlük yol, doquz gece ve kündüz yol yürmek, doquz kün sersemlep, yol şaşırıp yürmek ibareleri qaramanlarnıñ seferlerindeki olıp keçken serguzeştleriniñ daimiy müddet belgisi olaraq qullanılalar. Ondan da ğayrı bu sayı efsaneviy qaramanlarnıñ ayrı bir hususiyetleriniñ borttirilip tasvir etilgeninde de işletile bilir.Doquz sayısı işletilgen “doquz aynıñ çarşembesi ep birlikte kelir” degen kelimede “insannıñ yapacaq işiniñ qararı artıp küç, qudret qoşulıp yapılacağını bildirir. “doquz tüyümnen bağlamaq” demek, pek yahşı, müstehkem qorçalanmaq, qorumaq manasını añlatır.

“Doquz köyden quvulğan kişi” kelimesinde – insannıñ sır tutmağa bilmegeninden, er bir yerde bu sırnı açqanından, er keske sırnı aytqanı içün, köyde ürmeti ve itibarı olmağan ve köyden quvulğan insannıñ vaziyeti kösterilir. [3, 183].

“Edige batır” masallarında “doquz oğul saibi olmaq, doquz hatırlı kişiniñ oğluman colğa şçıqmaq, doquz başlı bir quyruqlı cılan, doquz başlı cılannıñ doquz başını da kesmek, doquz quyruqlı ve bir başlı cılan” kibi ibarelerde doquz sayısı simğa olaraq işletile. [3, 186] ve birlik olğan yerde birlik olur demek manasını añlatır. “Bir aqıllı kösemen doquz aqılsız köse” masalında ise “doquz aqılsız köse, doquz sandıq” kibi ibarelerde doquz sayısı simğa olaraq qullanılır [3, 186] ve aqılnen er bir türlü muşkul alnı yeñmek mümkün olğanı añlatılır.Doquzlıq ananeleri çoqusı merasimler, urf-adetler ve halqımıznıñ qadimiy dünyabaqışları esasında şekillengen tarihiy-etnografik hususiyetler ile alâqadar motivler ve levhalar terkibinde qullanılğanını seçe bilemiz [9].

“Qırq” Qırımtatar masal ve efsanelerindeki qaramanlar “qırq gece ve qırq kündüz yol yürip, qırqbaşlı acderhanı öldüreler”, onıñ “qırq üceyreli mekânını zabt etip alalar”. Bu raqam belli bir üslüpte qullanılğan ibarelerde güya bir qalıpqa siñip qalğanı kibi körüne. Biz olarnıñ tilimizde olğan manasına emiyet bermeyip, “qırqçillemen qırq yaşında”, “qırq or”, “qırq buvım”, “qırq pelvan” kibi ibarelerde qullanamız. “Bir accı qaveniñ qırq yıl hatiri bardır”, “Qırq yıl tavuq olıp yaşamaqtan bir kün horaz olmaq daa eyidir”, “Qırq furun ötmek aşamaq kerektir” kibi bazı manalı kelime ve cümlelerde qullanılğan “qırq” raqamınıñ bediiy vazifesini añlamayıp, olarnıñ asıl manasını tasavur etip olamaymız.

Qırımtatar masallarında qullanılğan “qırq kün müllet”, “qırq genç”, “qırq güzel qız”, “qırq başlı acderha”, “qırq başlı acderhanıñ qırqıncı başını kesmemek”, “qırq oqlı bir yay”, “qırq kün ve qırq gece toy yapmaq”, “qırq kün yas tutmaq”, “qırq kişiniñ başını aşamaq”, “qırq kün göl kenarında qalmaq”, “qırq kün ve qırq gece yuqlamaq”, “qırq bekçini suvğa yollamaq” [3] kibi ibarelerinde türlü vaqialar ile bağlı müllet formulaları mevcüttir. Meselâ, belli bir qaraman padişanıñ aytqan vezifesini becermek içün qırq kün müddet soray. Müllet sayısız, raqamsız belgilenmey, çünki mülletniñ vaqıt belgisi raqam vastası ile tayinlene. Masallarnıñ kompozitsion strukturasında epik şartlarnı becermek içün serguzeştlerniñ tasviri qullanıla. Serguzeştler ise belli bir müddet zarfında olıp keçe. Bu vaqıt ise “qırq” raqamı vastasınen tayinlene [10].

Qırımtatar halq destanlarında “qırq qazan”, “qırq kişi”, “qırq yigit”, “qırq qamçı”, “qırq merdivenden enmek”, “qırq arşın uzaqlıqtan piçken qılıç”, “qırq qat perdeniñ arqasında oturğan qız”, “qırq arşın yüksekliginde qale”, “qırq aydut”, “qırq kün yas tutmaq”, “qırq yamavlı ton” [13] kibi ibarelerde “qırq” raqamı matematik belgi sıfatında qullanılmay. Meselâ, “qırq yamavlı ton” kelimesinde tonnıñ qırq yamavdan ibaret olması şart degil. Bu yerde şu yamavnıñ çoqluğına diqqat ayırıla. “Qırq qapınıñ anahtarı bar elinde” kibi cümlede – qapıdan-qapı yürgen, evindeki işlerine emiyet bermegen bıralqı qadınnıñ çizgisi tariflene.Qırımtatar folklorında dört sayısı dünyanıñ dört tarafını köstere. Dünyanıñ dört tarafı qaramanlarnıñ seferlerinen ziyaret etilip kösterilgeninen belgilene. [10]

Böylece, “üç”, “dört”, “doquz”, “qırq” kibi sayılar qırımtatar folklorında pek çoq qullanılmasa da, işletilgen misaller esasında merasimlerniñ terkibinde de işletilgenini qayd ete bilemiz. Ondan da ğayrı, bu sayılarnen bağlı poetik formulalarnı talil eter ekenmiz, halqımıznıñ qadimiy dünyabaqışları esasında şekillengen tarihiy-etnografik hususiyetlerniñ bu vastanen aks ettirilgenini ayıra bilemiz. Masallarda rastkelgen üçlük, dörtlük, doquzlıq, ve qırqalıq ananeleri çoqusı urf-adetler ve merasimler ile alâqadar motivler ve levhalar terkibinde qullanıla bilgenini köremiz.

Qırımtatar folklor eserlerinde sayılarnen birikip ve turğunlaşıp işletilgen ibareler haq tefekküriniñ mücileridir. Olar qadimiy mifologik tasavurlarnıñ emiyetini teren añlamağa yol açalar. Ananeviy remzler tarzında halqnıñ añına siñip qalğan, ve, kündelik yaşayışta merasim ve adetlerimizniñ sırlı alemine sefer qılaraq, halq aqıl-idrakiniñ ananeviy inceliklerini temelli ögrenmege hızmet eteler. Qadimiy devirlerde yaşağan milletniñ dünyabaqışınıñ poetik tabiatını tedqiq etilmesine keniş imkâniyetler yarata bileler.

Qaynaqlar

1.Байзақов Ж., Қонақбоев С. Жумбақ – сырли 4 саны / Ж. Байзақов., С. Қонақбоев // Илим ве Энбек, – 1979. – №1. – С. 8-29.

2. Бородин А.И. Число и мистика. / А.И. Бородин. – Донецк, 1975. – 239 с.

3. Durbіlmez Bayram. Qırım türk anlatılarında sayı sіmqelіqі. / Bayram Durbіlmez // Mіllі folklor uluslararası Kültür Araştırmalarі Dergısі. – 2007. – №76. – s.177- 190.

4. Джураев Маматкул. Магические числа в узбекских народных сказках. / Маматкул Джураев. – Ташкент: ФАН, – 1991. – 153 с. – ISBN 5-648-01257-8.

5. Жуковская Н.Л. Семантика чисел в калмыцком эпосе «Джангар» / Н.Л. Жуковская. – Москва, 1980. – 250 с.

6. Иванов В. В., Топоров В.Н.Славянские языковые моделирующие семиотические системы. / В.В. Иванов., В.Н. Топоров. – М. – Л., – 1969. – 129 с.

7. Кенесбаев С. Жетi, уш, тогыз, кырык пен байланысты угымдер./С.Кенесбаев. // Известия АН КазССР. Серия филологическая. № 4 (29). – 1946.

8. Kökiyeva.A. Qırımtatar folklor eserlerinde qullanılğan raqamlarnıñ sırları. “Üç” raqamınıñ bediiy vazifeleri. Магическое число 3 в крымскотатарском фольклоре. / А.Кокиева // Ученые записки. Серия «Филология. Социальные коммуникации». – 2011. – т.24. [63], – №3. –С.115-118. – ISВN 5-7763-9818-59.

Kökiyeva.A. Qırımtatar folklor eserlerinde qullanılğan raqamlarnıñ sırları. “Doquz” raqamınıñ bediiy vazifeleri. Магическое число 9 в крымскотатарском фольклоре. / А. Кокиева //Культура народов Причерноморья. – 2010. – №182. С. 30-32. – ISSN 1562-080810.

Kökiyeva.A. Qırımtatar folklor eserlerinde qullanılğan raqamlarnıñ sırları. “Qırq” raqamınıñ bediiy vazifeleri. Магическое число 40 в крымскотатарском фольклоре. / А. Кокиева //Культура народов Причерноморья – 2011.–№ 199. – т.2. С.57-59. – ISSN 1562-080811.

Косвен О.М. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар./О.М.Косвен. – Тошкент, – 1960 й. – 153с.12.Красных В.В.Этнопсихолингвистика и лингвокультурология. / В.В. Красных. – Москва. «Гнозис». – 2002. – 284с. – ISBN 5-94244-009-3.13

Къырымтатар эфсанелери.– Акъмесджит. Таврия нешрияты. – 2004. – 340с. /Къырымтатар эфсанелери. – С. 4–73. – ISBN 966-572-512-2.

14. Къырымтатар эфсанелери. – Акъмесджит. Таврия нешрияты. – 2004. – 340с. /Къырымтатар дестанлары. – С. 243–336. – ISBN 966 – 572- 512- 2.

15.Къырымтатар масаллары. 2-инджи ишленильген нешир/ Тертип эткенлер: К.Джаманакълы, А.Усеин.– Симферополь КъДжИ «Къырымокъувпеднешир» нешрияты, 2008-384с. – ISBN 978-966-354-200-3.

16. Mahmut Enver., Mahmut Nedret. Bozcіgіt. / Enver Mahmut., Nedret Mahmut. – Кrıтеrıоn кıтар üyі, Bucureştı. – 1988. – 262s.

17. Mahmut Enver., Mahmut Nedret.Ayuv kulak batır.dobruca tatar masalları: ıkıncı kıtap. / Enver Mahmut., Nedret Mahmut. – Кrıтеrıоn кıтар üyі, Bucureştı. – 1991. – 269s.

18.Обнорский С.П. Заметки по русским числительным./ С.П. Обнорский // Академия наук СССР – академику Н.Я.Марру, М. –Л., – 1935. – 329с.

19.Сыркин А.Я., Топоров В.Н. О триаде и тетраде. / А.Я. Сыркин., В.Н. Топоров // Ш летняя школа по вторичным моделирующим системам. Тезисы. – Тарту. – 1968. – 212 с.

20.Хроленко А.Т. Числительные в современной советской частушке. /А.Т. Хроленко // Научные труды Курского Государственного педагогического института. – Курск, 1972. – т. 102. – 212с.

21. Шеппинг О.Д. Символика чисел. / О.Д. Шеппинг. – Воронеж . – 1893. – 112с.

22. Эдиге бий. Дестан. // Йылдыз, 1989, №4 – С. 96 – 120.

Author: Редакция AVDET

Редакция AVDET